Karahanli Devleti
KARAHANLILAR DEVLETİKarahanlılar, daha önceki Türk devletlerinden
farklı olarak, hükümdarların ve halkının
çoğunluğunun Müslümanlığı seçtiği ilk Türk
devletidir. Bu sebeple Türk tarihi içerisinde
Karahanlıların özel bir yeri ve önemi vardır.
Hâkaniye ve İlig-Hanlar adlarıyla da anılan
Karahanlı Devleti, başta Karluklar olmak
üzere Çiğil, Yağma ve Tuhsı gibi Türk
Boylarına dayanıyordu. Karluklar, Balasagun
merkez olmak üzere Yedi-su bölgesinde bir
devlet kurmuşlardı. Karluk yabgusu, bağlı
bulunduğu Uygur Hakanlığı'nın 840 yılında
Kırgızlar tarafından yıkılması üzerine
istiklâlini ilân etti. Kendisini Türk
hakanlarının yasal halefi sayan yabgu
Karahan unvanını aldı.
Karahanlıların ilk hükümdarı olarak Bilinen
Bilge Kül Kadir Han, Maverâünnehir'deki
Sâmanî devleti ile mücadelelerde bulundu.
Oğullarından Arslan Han ulu hakan olarak
Balasagun'da, Oğulcak Kadir Han ise Talas'ta
oturdular. Kadir Han 893'te başkenti Kaşgar'a
nakletti. Bu dönemde yeğeni Satuk Buğra
Han Müslümanlarla temas kurdu ve Karahanlı
Devleti'nin başına geçince de İslâmiyet'i
resmî din olarak kabul etti (920). Bu tarihten
sonra Abdülkerim Satuk Buğra han adıyla
anıldı. Ancak Karahanlı sınırları içersindeki
halkın tamamıyla İslâmiyet'i seçmesi Satuk
Buğra Han'ın oğlu Baytaş zamanında
gerçekleşmiştir.
Karahanlı Hükümdarı Ebu Nasr Ahmed
zamanında, kardeşi İlig Nasr tarafından
Samaniler devletine son verildi (999). Ebu
Nasr Ahmed Abbasi halifesi tarafından bir
İslâm hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı
hanı olmuştur. Karahanlı Devleti'nin sınırları
Balasagun, Özkent ve Tarım Havzası'nın batı
kısmı ile Karakurum dağları dolaylarına kadar
genişlemişti. Güneyde Gazneliler ile komşu
oldular ve mücadele ettiler. Ancak hanedan
arasında çıkan anlaşmazlık neticesinde devlet
Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı (1042).
Doğu Karahanlıların başında Tamgaç Buğra
Han; Batı Karahanlıların başında ise Ahmet
Arslan Han bulunuyordu.
Doğu Karahanlı Devleti (1042-1211): Doğu
Karahanlı Devleti'nin sınırları Kaşgar,
Fergana, Balkaş gölü civarına kadar
uzanmaktaydı. Devletin merkezi zaman
zaman Balasagun, Talas ve Kaşgar şehirleri
olmuştur. Doğu Karahanlı Devleti'nin ilk
hükümdarı sayılan Tamgaç Buğra Han âdil ve
dindar bir kişi olarak tanınmaktaydı. Yusuf
Has Hacib'in yazdığı Kutadgu Bilig bu
hükümdara sunulmuştur. Doğu Karahanlı
Devleti 1090 yılında Selçuklulara bağlandı.
Devlet 1133 yılında Moğol asıllı
Karahıtayların hâkimiyetine girdi. Bu durum
1211'e kadar devam etti. Bölgenin tamamı
Cengiz Han tarafından istilâ edildi.
Batı Karahanlı Devleti (1042-1212):Batı
Karahanlıların sınırları batıda Aral gölünden
doğuda Çimkent ve Özkent'e kadar
uzanmaktaydı. Devletin başkenti önceleri
Özkent idi. Daha sonra Semerkant ve Buhara
devletin merkezleri olmuştur. İlk hükümdarları
Ahmet Arslan Han idi.
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah bir
Karahanlı prensesi ile evlenerek iki devlet
arasında akrabalık kurdu ve böylece
Karahanlıları kendisine bağladı (1089).
Selçukluların Katavan Savaşı'nda
yenilmesiyle beraber Batı Karahanlılar da
Karahitay hâkimiyetine girmişti (1141).
Harezmşahlar bölgedeki Moğol hâkimiyetine
son vermiş, son Karahanlı hükümdarı Osman
Han'ı da ortadan kaldırarak, bu devleti
yıkmışlardır (1212).