Gokturk Imparatorlugu

GÖKTÜRK İMPARATORLUĞU

I. GÖKTÜRK KAĞANLIĞI :

Kurucusu : Bumin Kağan

Kuruluşu : 552

İkiye Ayrılışı : 581

Yıkılışı : 630

Kapsadığı Alan : 18.000.000 km kare

II. GÖKTÜRK KAĞANLIĞI :

Kurucusu : İlteriş Kağan

Kuruluşu : 682

Yıkılışı : 743

Avar’lara bağlı olarak yaşıyan GÖKTÜRKLER

bunların egemenliğine son vererek (552) ilk

defa TÜRK adını kullanarak GÖKTÜRK

İmparatorluğu’nu kurdular.

Bumin Kağan’ın ölümünden sonra birlik

korunamadı, 581’de ikiye ayrıldılar (Doğu ve

Batı GÖKTÜRK Devletleri).

Çinlilerin oyunları ile başkaldıran bazı

boyların zorlamasıyla Doğu GÖKTÜRK Devleti

gittikçe zayıflıyarak 630’da yıkıldı.

Aynı şekilde Batı GÖKTÜRK’leri de iç

çekişmeler yüzünden zayıflayarak Çin

egemenliğini kabul etmek zorunda kaldılar

(630).

682’de İlteriş Kağan, Çin boyunduruğundan

kurtardığı TÜRKLERİ birleştirerek ikinci defa

GÖKTÜRK İmparatorluğu’nu kurdu.

İmparatorluk en büyük şeklini İSTEMİ Kağan

devrinde aldı. Türklerde tam şehirleşme bu

dönemde görülür.

GÖKTÜRK İmparatorluğu’nu büyük bir tehlike

olarak gören Çin’lilerin devamlı entrikaları

devleti yönetenleri birbirine düşürmüş, bu

pırıl pırıl imparatorluk kardeş kavgasının

kurbanı olarak 743’te yıkılmıştır.

Sosyal Hayat : İmparatorluk hanedanın

müşterek malıdır. Hanedan üyelerinden

hangisinin hakan olacağı, belli bir kaideye

bağlanmış değildir. En güçlüsü kağanlık

mevkiine yükselir.

Göktürk’ler yerleşik tip medeniyete geçmeye

başlamışlardır ki bu tür yaşayış

Göktürk’lerden sonra devlet kuran Uygurlar

döneminde tamamlanmıştır.

Ordu : Göktürk ordusunun üçte ikisi atlı, üçte

biri yaya idi. Uzak seferlerde atlı ordu

kullanılıyordu. Savaş teknik ve taktikleri

vardı.

Deri, keçe çizme giyiyorlardı. Kaftanları

uzundu.

İnanç : ŞAMAN dinindendiler.

Sanat : Göktürkler sanat tarihi bakımından

büyük önem taşırlar. Göktürklerin yaşadıkları

yerlerde yapılan kazılarda, Göktürk’lere ait,

ipekli atlaslar, küpeler, boncuklar, inci dizileri

ile süslenmiş plakalar, kayış uçlarına ait

süsler ve demirden yapılmış kılıçlara, oklara

ve demir eritme ocaklarına rastlanmıştır.

Yazı : Göktürk alfabesi Türklerin milli

alfabesidir. Türkçeye göre düzenlenmiş 38

harfi vardır. Uygur alfabesi bu alfabenin

ortadan kalkmasına sebep olmuştur (Ünlü

Orhun Anıtları üzerindeki yazı Göktürk harfleri

ile yazılmıştır).

Ziraat : Hayvancılık yanında geniş ölçüde

ziraat yapıyorlardı. Sulama için kanallar

açmışlardır. Örnek olarak göstereceğimiz

Tötö kanalını, Ruslar bugün kullanmaktadır.

Göktürk İmparatorluğu

Öncelikle belirtmekte

fayda varki ; Göktürk

ibaresi, yakın tarihte yapılan kategorizasyon

çalışmaları neticesinde yakın tarih tarihçileri

tarafından ayırt edici olması amacıyla

kullanılmıştır. Söz konusu siyasi yönetim,

kendisine Türk İmparatorluğu demektedir.

Orhun kitabelerinde geçen ÖkÜk Türük

ibaresinden türetilerek önce Kök, ve telafuzu

kolaylaştırmak için Gök Türk olarak

adlandırılmıştır. Bizde anlaşılır olması

amacıyla bu imparatorluktan Göktürk

imparatorluğu olarak bahsedeceğiz.

Göktürk imparatorluğu, Türk Tarihinde çok

önemli bir yere sahiptir. Hun döneminde,

Türklük kavramı ve Türk kültürü göçebe

düzenin etkisiyle oldukça zayıftı. Göktürk

İmparatorluğu döneminde Kültürel değerleri

güçlenerek Türk Kimliğinin etnisiteside

güçlenmiş, tarihin derinliklerinde Türk’lüğün

yayılma sürecinde çok önemli etkileri

olmuştur.

Göktürk’ler, Hun İmparatorluklarının

yıkılmasıyla Asya steplerine yayılan Hun

topluluklarından biri olan Aşina kabilesine

dayanır. 6. YY’da bugünki Moğolistanın

Kuzey Batısı konumunda bulunan Altay

eteklerinde, bölgede büyük bir imparatorluk

haline gelen Juan-Juan İmparatorluğuna

bağlı yaşayan Aşina kabilesi, İmparatorluğun

Demir ve Dökme Çelik işçiliğini yapmaktaydı.

Aşina kabilesi, Aynı zamanda kendi içerisinde

de siyasi olarak teşkilatlanmakta olan bir

topluluktu.

Bumin Kağan Dönemi (546-552)

Bumin, 540 yılında yönetime geçerek Aşina

kabilesinin Han’ı oldu. Aşina kabilesi,

Bumin’in yönetiminde ticari faaliyetler

amacıyla Çine doğru ilerlediler. Bu dönemde

bölgede önemli bir güç konumunda olan Topa

İmparatorluğu zayıflamış, Doğu-Batı Topa

İmparatorluğu olarak bölünmüş ve

birbirleriyle ihtilaf halindeydiler. Batı Topa

İmparatorluğu, rakibi Doğu Topa ve Juan-

Juan İmparatorluklarının baskılarına karşı

Aşina kabilesiyle iyi ilişkiler içerisine girmeye

çalışıyordu. Bumin Han, 546 yılında

oymağının ürünlerini sunmak ve ticari

ilişkilerini güçlendirmek amacıyla batı

Topa’ya elçi gönderdi. Aynı dönemde Töles

adı ile ortaya çıkan Kaokü’ler Juan-Juan’lara

saldırma hazırlığı içindeydiler. Bumin Han,

tabi olduğu Juan-Juan İmparatorluğuna

hizmet etmek için siyasi bir manevrada

bulunarak Töleslerle savaşır ve kesin bir

yenilgiye uğratarak Tölesleri dağıtarak tabi

olan Töles topluluklarınıda kendisine bağlar.

Bumin Han, bu hamlesiyle hem Töles

topluluklarınıda içine katarak güçlenir hemde

Juan-Juan İmparatorluğuna yaptığı hizmetle

siyasi bir manevra yapmış olur.

Bumin Han, bu galibiyetten cesaret alarak

Juan-Juan Başbuğunun kızını ister. Ancak

Başbuğ, Bumine elçi göndererek “Siz Bizim

Demircilik Yapan Adi Kölelerimizsiniz, Buna

Nasıl Cesaret Edersiniz” mesajını iletir.

Bumin Han, bu duruma sinirlenerek elçiyi

öldürür ve iyice zayıflayan Batı Topa

İmparatorunun kızını ister. Zor durumda olan

Batı Topa, Bumin ile akrabalık yapmayı kabul

eder ve 551 yılında Bumin Han ile Batı Topa

Prensesi evlenir. Böylelikle Bumin Han ile

Batı Topa İmparatorluğu ittifak kurmuş olur

552 yılında ise Batı Topa ile birleşerek Juan-

Juan İmparatorluğuyla savaşa girişir. Bu

savaşın sonunda Juan-Juan İmparatorluğunu

kesin bir yenilgiye uğratarak Yabgu’luğunu

ilan eder. Göktürk İmparatorluğu bu tarihte

fiili olarak kurulmuş ve ilan edilmiş olur.

Bumin Kağan, 552 yılında Göktürk

İmparatorluğunu kurdu, ancak aynı sene vefat

etti. Vefatıyla Göktürk İmparatorluğunun Sağ

Yabguluğuna oğlu Kolo, Sol Yabguluğa ise

yine oğlu İstemi gelmiştir.

Kolo (Kara) Dönemi (552-555)

Kolo, kısa bir süre yönetimde kalmıştır. Kısa

süreli yönetimi döneminde Juan-Juan

İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Moğolistan

bölgesini Göktürk’lere bırakarak bir kısmı

Topa Devletinin steplerine, bir bölümü ise

Avrupa’ya doğru ilerleyerek bölgedeki

devletlere sığınırlar. Göktürk ve Topa

devletleri arasında yapılan anlaşma gereği,

Topa Devletine sığınan Juan-Juan’lar

Göktürklere teslim edilir ve 555 yılında

öldürülürler. Juan-Juan’ların yıkılmasından

sonra Göktürk’ler yüzünü Moğolistan ve

Tibet’e çevirir. Ancak Kolo, daha fazla

ilerleyemeden vefat eder ve yerine kardeşi

Mukan gelir.

Mukan Dönemi (555-572)

Mukan uzun bir süre Göktürk’lerin Hakanı

oldu. Mukan Han dönemi Göktürk’lerin

yükselme dönemi olarak tarihe geçmiştir.

Mukan yönetimindeki Göktürkler, Batı Topa ile

İttifak ederek Moğolları ve Tibetlileri yenerek

topraklarını genişletirler. Batı Topa

İmparatorluğu 557 yılında yıkılınca bu

devletin kalıntılarıda Göktürklere katılır. Topa

İmparatorluğu, bu dönemde tarih sahnesinden

silinerek Türk topluluklarının içerisine

karışmıştır.

Mukan, toprakları içerisinde güçlenmeye

çalışan Juan-Juan topluluklarının üzerine

büyük bir saldırı düzenler. İleri gelen beyleri

öldürülen ve halkı kılıçtan geçirilen Juan-

Juan’ların siyasi birlikleri dağılır ve Çin

topraklarına sığınırlar. Göktürkler ile Çin

arasında dostluk politikaları gereği kaçan

Juan-Juan’lar Göktürk’lere teslim edilir.

Mukan han bu topluluklarıda öldürerek

bölgedeki Juan-Juan kalıntılarınıda

temizlemiş olur.

Juan-Juan’lardan sonra Doğu Kitaylarıda

yıkarak topraklarını genişletir ve Kıtayların

Koreye doğru göçlerini sağlar. Kuzey

bölgesinde bulunan Kırgızların egemenliği

altına alır, kuzey bölgesindeki diğer dağınık

boylarıda kendisine katarak bozkırdaki Türk

egemenliğini sağlamış olur.

Mukan imparatorluğun doğu kanadını

yönetiyordu. Doğudaki ilerleyiş ve

genişlemeyle birlikte Batı bölgesini idare eden

Sol Yabgu İstemi’de Altayların Batısını, Isık

gölü ve Tanrı dağlarına kadar olan bölgeyi

hakimiyeti altına almıştı. İstemi Yabgunun

Batıdaki baskısıyla Sasaniler ve Bizans ile

ilişkiler kurulmaya başlandı. Önemli bir

ticaret kaynağı olan İpek yolunun denetimi

konusunda Sasanilerle iyi geçiniliyor ve ortak

hareket ediliyordu. İstemi, Bölgedeki diğer

Türk İmparatorluğu Akhunların üzerine gitmek

için Sasanilerle iş birliği yaparak Akhun

imparatorluğunu yıktılar ve topraklarını

Sasaniler ile birlikte paylaştılar.

İstemi ile Sasani’ler arasındaki iyi ilişkiler

İpek yolunun denetimi nedeniyle

anlaşmazlığa dönüştü. İstemi Sasani’lere

karşı Bizans ile iyi ilişkiler kurmaya başladı.

Bizans, ipek yolu ticaretinin Sasaniler

aracılığıyla yapılmasından memnun değildi.

Bu sebeple İstemi yabgu ile ittifak yapıldı. Bu

ittifaktan sonra 19 yıl sürecek Bizans-Sasani

savaşları başladı. İran’ın Müslümanlığa

geçişi de bu mücadele döneminde

gerçekleşmiştir.

Mukan döneminde Çin’in iç karışıklarla

boğuşması ve Doğu/Batı olarak bölünmesi

Göktürklerin işini kolaylaştırır. Mukan

döneminde, Göktürk İmparatorluğu bölgedeki

hakimiyet alanları genişleyerek Bozkır

İmparatorluğu haline gelmiştir.

İç karışıklıklar nedeniyle güçsüz kalan Çin

İmparatorluğu, Göktürklerin desteğini almak

ve yağmalarından korunmak için Mukan

Han’a bolca armağan ve elçi göndermiştir.

Boy beylerine ve ileri gelenlerine paylaştırılan

bu armağanlar, aynı zamanda Çin-Göktürk

bağlılığını pekiştirir. Mukan, bunun üzerine

Çin’e sıkça elçi gönderir. Çine giden elçilerin

genellikle bol armağanla geri dönmesi üzerine

elçilik Türk soylularının çok istediği bir görev

haline geldi. Elçilik bu dönemde Türk

gelenekleri içerisine girerek

kurumsallaşmıştır.

Mukan 572 yılında vefat eder. Yerine vasiyeti

üzerine oğlu değil kardeşi Tapo geçer.

Tapo Dönemi (572 - 581)

Tapo, yönetime geçtiği dönemde ağabeyi gibi

Çin ile iyi ilişkiler kurarak, Çin’in iç

karışıklıklarından istifade etmeye çalışır.

Çin’den sürekli gelen armağanlar üzerine Çin

ile ticaret gelişmeye başlar. Onbin kadar Türk

Tüccar Çine yerleşir. İyi ilişkiler çerçevesinde

bu tüccarlar geniş ayrıcalırlarla Çinde ticaret

yapmaktadır. Türk tüccarlar Çin ekonomisini

yavaş yavaş eline geçirmeye başlar. Çin ile

ticaretin artması ve lüks tüketim maddelerinin

kolay ve bol bulunması üzerine Türk boyları

arasında Çin kültürü yayılmaya başlar. Türk

beyleri arasında Çin yaşam biçimi özentisi

oluşur. Hatta bir misyonerin “Çin’lilerin

Zenginlik Kaynağının Budizmden

Kaynaklandığı” sözüne Tapo’yu ikna eder.

Bunun üzerine Tapo, Budist olur ve bir

tapınak ile bir buda heykeli yaptırır. Hatta

Budizmi korumak ve yaşatmak için seferberlik

ilan eder. Çin yaşam biçimine ve inanışlarına

özenen Tapo, ikiye bölünen Çin’in iki

İmparatorluğu (Doğu-Chou/Batı-TSİ)

ilişkilerinde iki imparatorluk arasındaki

dengeyi korumakta başarısızlığa uğrar. 577

yılında Doğu ve Batı Çin (Chou ve TSİ)

arasında savaş meydana gelir. Batı Çin

(Chou), Doğu Çin (TSİ) yi yenilgiye uğratır ve

ortadan kaldırır. Bu savaştan sonra

Göktürkler ile Chou arasında anlaşmazlıklar

başlar ve iki imparatorluğun arası açılır. Bu

olayın üzerine Tapo, ordusu ile Çin’in içlerine

doğru ilerleyerek Pekin bölgesini yağmalar.

Chou’ların TSİ prensini kaçırmalarına göz

yumunca da saygınlığı azalır.

Tapo, yönetimi altında bulunan

İmparatorluğun Doğu bölümünü idare

etmekteydi. Batı kanadı kardeşi İstemi Yabgu

tarafından idare ediliyordu. İstemi Yabgu,

uzun süre imparatorluğun Batı kanadını

yöneterek bölgesinde önemli bir güç haline

gelmişti. Aslında Sağ Yabgu olan Tapo’ya

bağlıydı ancak Kazandığı zaferler ve elde

ettiği güç ile kendi kararlarını vererek hareket

ediyordu. İstemi’nin Tapo’dan bağımsız

hareket etmesi Göktürkleri zora sokan

faktörlerden biri olmuştu. İstemi 576 yılında

öldüğünde yerine oğlu Tardu geçti.

Tapo’nun yönetimi bu tarihten sonra

zayıflamaya başladı. Çin ile iyi ilişkiler

kuramayan Tapo, İmparatorluğun

zayıflamasını önleyemedi. Tapo, hakimiyeti

altında bulunan İmparatorluğun Doğu

kanadını ikiye ayırarak kendi kontrolü altında

olmak üzere doğu tarafına kardeşi Kolo’nun

oğlu Işbara’yı, batı tarafınıda küçük kardeşi

Jotan’ı tayin etti.

Tapo ile Chou ve TSİ arasındaki

anlaşmazlıklar her iki ülkeninde iç işlerini

önemli ölçüde etkiledi ve karışıklıklara neden

oldu. Çin, bu karışıklıklarla mücadele

etmekteyken önemli bir gelişme meydana

geldi. Sui sülalesi, Çin’in içinde bulunduğu

karışıklığıda fırsat bilerek Çin’in egemenliğini

eline geçirdi. Bu müdahaleyle Çin ilk kez

ulusal bir birliğe kavuştu ve 400 yıla yakın bir

süre devam eden kargaşa sona erdi.

Çinin ulusal birliği gerçekleştirdiği 581 yılında

Tapo kağan vefat eder ve yerine Kolo (Kara)

Kağanın oğlu Işbara geçer. Tapo’nun

ölümüyle birlikte yönetim kavgası baş

gösterir.

Işbara Dönemi (581-582)

Bumin’in oğlu Kolo(Kara) Kağanın oğlu olan

Işbara, amcası Tapo’dan sonra yönetime

geçti. Işbara’nın, yönetime geçtiği dönemde

Göktürk’ler iç karışıklıklarla boğuşur ve

zayıfalamış durumdaydı. Batı kanadının

Yabgu’su İstemi’nin ölümünden sonra yerine

geçen oğlu Tardu, babası İstemi gibi doğu

kanadının hakimiyetini kabul etmiyor,

yönetimi tek başına ele almaya çalışıyordu.

Çin, bu ayrılığı körükleyerek Tardu’ya

hediyeler ve elçiler göndererek Doğu

Kanadının Yabgu’su Işbara’yı tanımadığı,

kendisinin muhatap ve dost kabul edileceği

mesajlarını göndererek Tardu’yu Işbara’ya

karşı kışkırtmaya başladı. Bir sonraki adımda

da Çin’deki onbin civarında Türk tüccarını

sınır dışı etti. Bu durum Işbara yönetimindeki

Doğu bölgesini zor duruma düşürdü. Bölgede

kıtlık ve yoksulluk baş gösterdi. Bu nedenle

de Doğu’daki pek çok boy Batı’ya göç etti.

Yaşanan olumsuzluklar ve Çin’in Tardu’ya

desteğiyle, Tardu kendi egemenliğini ilan etti

ve İmparatorluk yıkılarak fiilen ikiye

bölünmüş oldu.

Göktürk İmparatorluğunun yıkılmasıyla Batı

Göktürk İmparatorluğunun başına Tardu,

Doğu Göktürk İmparatorluğunun başına

Işbara geçti.