Buyuk Selcuklu Imparatorlugu (Devleti)

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETI - KURULUŞU

Devlete adını veren Selçuk Bey, Aral Gölü ile

Hazar Denizi arasına hakim olan Oğuz Yabgu

Devletinin kumandanlarından Dukak

Subaşı'nın oğludur...

Selçuklular, Türk-İslam devletlerinin en

büyüklerindendir. Oğuzların Üçoklar kolunun,

Kınık boyuna mensupturlar. Onuncu yüzyılın

sonu ile onbirinci yüzyılın başlarında İslamı

kabul ettiler. Selçuklular; Çin'den, Batı

Anadolu dahil bütün Ortadoğu ülkeleri,

Akdeniz sahilleri, Kuzeybatı Afrika, Hicaz ve

Yemen'den Rusya içlerine kadar yayılan

hakimiyetin, muazzam bir kültür ve

medeniyetin temsilcisidir.

Devlete adını veren Selçuk Bey, Aral Gölü ile

Hazar Denizi arasına hakim olan Oğuz Yabgu

Devletinin kumandanlarından Dukak

Subaşı'nın oğludur. Dukak ölünce, 17-18

yaşlarındaki Selçuk Bey subaşı oldu. Genç

yaşına rağmen yüksek mevkilere ulaşan

Selçuk Bey'in devamlı artan bir itibara sahip

olması, Yabgu ve eşini telaşlandırdı. Onu

başlarından atmak için çare aramaya

başladılar. Öldürülmekten çekinen Selçuk

Bey, kabilesiyle birlikte oradan ayrıldı. Güney

yoluyla, muhtemelen 985 yılı sıralarında,

Seyhun nehri kenarında bulunan Cend şehrine

geldiler. Bölge ve şehir, İslam ülkelerine

geçişte hudut durumundaydı.

Selçuk Bey'in idaresindeki Türkler, kısa

zamanda İslamı kabul ettiler. Bu durum,

Yabgu ile aralarını iyice açtı. "Müslümanlar,

gayri müslimlere haraç vermez" diyen Selçuk

Bey, Yabgu'nun haraç memurlarını kovdu ve

bağımsızlığını ilan etti. Gayri müslim Türklere

karşı savaşmaya başladı. Selçuk Bey'in,

bağımsızlığını ilan edip, Yabgu'ya haraç

vermeyerek, müslüman olmayanlarla

mücadeleye girişmesi, çevrede tanınıp itibar

kazanmasına yol açtı. Oğuz Yabgusuna karşı

olan Türkler, etrafında toplandı.

Müslümanlardan da destek alan Selçuk Bey,

Müslüman olmayan Türkler üzerine yaptığı

seferlerle şöhret kazandı. Onun bu şöhreti,

Maveraünnehir'de üstünlük sağlamaya

çalışan müslüman devletlerden birisi olan

Sâmânîlerle anlaşmasını sağladı. Sâmânî

sultanı, Selçuk Beye, devlet sınırlarını diğer

Türk akınlarına karşı korumasına karşılık,

Buhara yakınlarındaki Nûr kasabasına

yerleşme izni verdi.

Selçuk Bey; Mikâil, Arslan, İsrafil, Yusuf ve

Musa adlarındaki oğullarıyla Büyük Selçuklu

Devletinin temelini atıp, Tuğrul ve Çağrı

adında iki torun bırakarak, yüz yaşlarında

vefat etti. Selçuk Bey'in büyük oğlu, Tuğrul ve

Çağrı beylerin babası olan Mikâil, babasının

sağlığında ölmüştü. İkinci büyük oğlu olan

Arslan Bey, babasının yerine geçti. Yabgu

ünvanını alarak, Selçuklular da denilmeye

başlanan ailesini teşkilatlandırdı.

Karahanlılar'ın Sâmânî Devletine son vermesi

üzerine, Özkend'den kaçan Sâmânî

şehzadelerinden İsmail Muntasır'ın, Arslan

Yabgu'ya sığınması, Karahanlılarla aralarının

açılmasına sebep oldu. Arslan Yabgu

komutasındaki Selçuklular, Karahanlılar

karşısında başarılı muharebeler yaptılar.

Selçuklular'ın güçlenmesi, bölgenin hakimi

Karahanlılar ile Gaznelileri zor durumda

bıraktı. Karahanlı-Gazneli işbirliğiyle 1025'te

Arslan Yabgu, Gaznelilerce yakalanıp,

Hindistan'daki Kâlencer Kalesine hapsedildi.

Bu hadiseden sonra, Selçuklularla Gazneliler

arasında açık bir mücadele başladı. Onun

esareti yıllarında Selçuklular, ortak hükümdar

sistemiyle yönetildi. Musa'yı yabguluğa,

Yusuf'un oğlu İbrahim'i de yınallığa getirdiler.

Mikâil'in oğulları Tuğrul ve Çağrı beyler,

amcalarının hakimiyetini tanımakla birlikte,

ayrı bölgelerde yaşamaya başladılar.

Mahir süvarilerden oluşan Selçuklular,

kalabalık hayvan sürüleri ve atları için, bol

otlaklı, geniş yaylalar aradılar. Bu amaçla

zaman zaman, komşuları Karahanlılar ve

Gaznelilerin sınırlarına taşıp, yerli halkın

şikâyetlerine sebep oldular. Onların bu

durumunu kendileri için tehlikeli gören

Karahanlılar, Selçuklu ailesi içinde karışıklık

çıkarmak istedilerse de başaramadılar.

Üzerlerine kuvvet gönderildi. Hattâ Yusuf Bey

öldürüldü. Musa Yabgu ile birleşen Tuğrul ve

Çağrı beyler, Karahanlı kuvvetlerini yenerek,

Yusuf Bey'in intikamını aldılar. Siyasî durum

iyice gerginleşti. Bölgede değişiklikler oldu.

Bir baskınla Selçuklular bir hayli zayiata

uğratıldılar. Bunun üzerine Çağrı Bey, dağılan

Selçuklulardan üç bin kişilik bir süvari

kuvvetiyle, Gazneli mukavemet mevkilerini

aşarak, Doğu Anadolu sınırlarına kadar gitti.

Van Gölü havzasından, kuzeyde Tiflis'e kadar

uzanan bölgede keşif harekâtı yaptı. Ermeni

ve Gürcü kuvvetlerini yenerek, bölgenin otlak

ve yaylaklarının keşfiyle, gerekli siyasî, etnik,

kültürel ve askerî stratejik bilgileri topladı.

Bizans şehirlerine girdi. Keşif harekâtı

neticesinde, bölgenin, Selçukluların

yerleşmesine müsait olduğunu tespit ederek

Tuğrul Bey'e bildirdi.

Selçukluların esir yabgusu Arslan, 1032

yılında, Hindistan'da hapsedilmiş bulunduğu

Kâlencer Kalesinde ölünce, Gaznelilerle

ilişkiler daha da bozuldu. Musa Yabgu ile

yeğenleri Çağrı ve Tuğrul beyler

kumandasındaki Selçuklu ve Türkmen güçleri,

bölgenin en stratejik mevkiinde yer alan ve

Gaznelilere ait olan Horasan'a ani bir

taarruzla girerek, Merv, Nişabur ve Serahs

havalisini ele geçirdiler. Gazne sultanı Mesud,

Selçukluları tanımak zorunda kaldı. Musa

Yabgu'ya, Tuğrul ve Çağrı beylere

bulundukları yerlerin valiliklerini verdi. 1035

yılında yapılan bu antlaşma, dört ay gibi kısa

bir süre devam etti. Yeniden başlayan

Gazneli-Selçuklu mücadelesi, daha da

şidetlendi. Selçuklular, hafif süvari

kuvvetleriyle, Gaznelilerin fillerle takviye

edilmiş, ağır techizatlı, çoğu piyadeden

meydana gelen ordusuna, gerilla savaşlarıyla

çok kayıp verdirdiler. 1038 yılında Serahs

civarında yapılan savaşta, Gazneli ordusu

ağır bir yenilgiye uğradı. Gazneli Sultan

Mesud, büyük bir devlet adamı, cesur bir

kumandan olmasına rağmen, bu yenilgiden

sonra Nişabur'u Selçuklulara bırakıp, kesin

sonuç alınacak büyük savaşı devamlı

geciktirdi. Tuğrul Beyin üvey kardeşi İbrahim

Yınal, 1038'de Nişabur'u alıp, Tuğrul Bey

adına hutbe okuttu. Nişabur'a gelen Tuğrul

Beyi muhteşem bir törenle karşıladı. Tuğrul

Bey Sultanü'l-Muazzam (Büyük Sultan),

Çağrı Bey de Melikü'l-Mülûk (Hükümdarların

Hükümdarı) ünvanını aldı. Büyük Selçuku

Devleti'nin kuruluş ve istiklâlini

(bağımsızlığını) ilan ettiler. Selçuklu-Gazneli

mücadelesi, 23 Mayıs 1040 Dandanakan

Meydan Savaşı ve Selçukluların üstünlüğü ele

geçirmesiyle neticelendi.

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETI - YÜKSELIŞ

Dandanakan'ın muzaffer başkumandanı Çağrı

Bey, zafer sonrasında verilen toy, yani büyük

ziyafette, üstün idarecilik vasfı ve keskin

siyasî zekâsını takdir ettiği kardeşi Tuğrul

Beyi Selçuklu Sultanı ilan etti.

Dandanakan'ın muzaffer başkumandanı Çağrı

Bey, zafer sonrasında verilen toy, yani büyük

ziyafette, üstün idarecilik vasfı ve keskin

siyasî zekâsını takdir ettiği kardeşi Tuğrul

Beyi Selçuklu Sultanı ilan etti. Merv, başkent

yapıldı. Toplanan kurultayda, fethedilecek

yerlerle, idareciler tespit edildi. Ceyhun ile

Gazne arasındaki bölge Çağrı Beye, Bust-

Sistan havalisi Musa Yabgu'ya, Nişabur'dan

itibaren bütün batı bölgeleri Tuğrul Beye

verildi. Çağrı Beyin oğlu Yakutî ile İbrahim

Yınal, batı cephesinde görev aldılar.

Hanedandan Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış,

Cürcân ve Damgan'a, Çağrı Beyin oğlu Kara

Arslan Kavurd ise, Kirman havalisine tayin

olundular. Görev taksiminin ardından, kısa

zamanda, kuzeyde Harezm dahil,

Maveraünnehir, Sistan, Mekran bölgesi,

Kirman ve civarı, Hürmüz emirliği, hattâ

Arabistan Yarımadasında Umman ve

dolayları ile Cürcân, Bâdgis, Huttalân

tamamen zaptedildi. Tuğrul Bey, Taberistan,

Kazvin, Dihistan, İsfehan, Nihavend, Rey ve

Şehrezur'u alarak devletin sınırlarını

genişletti. 1046'da Gence, 1048'de Erzen,

Karaz, Hasankale, Erzurum ve havalisindeki

Gürcü, Ermeni ve Bizans orduları yenilgiye

uğratıldı.

Henüz yeni kurulan devlet, kısa zamanda,

Büveyhîlerin işgalindeki Bağdat hariç,

bölgedeki bütün İslam topraklarına hakim

oldu. Sultan Tuğrul, Büveyhîlerin işgalindeki

halifelik merkezi olan Bağdat'ı kurtarmak için,

Abbasî halifesi El-Kaim bi-Emrillah'ın

davetiyle 17 Ocak 1055'te Bağdat'a girdi.

Halifenin, âlimlerin ve sünnî müslümanların

büyük memnuniyetle karşıladığı Tuğrul Bey,

Büveyhî Hükümdarlığını yıkarak, Abbasî

halifeliğini yeniden ihya etti. İslam dünyasının

takdirini kazanıp, büyük iltifatlara kavuştu.

Halifeliğe karşı yapılan Fatımî saldırılarını

bertaraf etti. Halifelik makamına ve Bağdat

şehrine hizmetinden dolayı, 25 Ocak 1058'de

Tuğrul Beye iki altın kılıç kuşatan Halife, onu,

doğunun ve batının hükümdarı ilan etti.

Selçuklu sultanının, halife tarafından "Dünya

Hakanı" ilan edilmesi, Türklere büyük itibar

kazandırdığı gibi, alplik ruhunu okşayarak,

İslamı yayma çabalarına daha fazla

sarılmalarına yol açtı. Aynı yıl Tuğrul Bey,

tahrikler sebebiyle isyan eden üvey kardeşi

İbrahim Yınal'ı cezalandırdı. Çağrı Bey, 70

yaşlarında 1060'ta, Tuğrul Bey ise 1063'te

yine 70 yaşında vefat etti. Tuğrul Bey,

devletini sağlam temeller üzerine oturtarak,

sınırlarını Ceyhun'dan Fırat'a kadar genişletti.

Anadolu üzerine yaptırdığı akınlarla, Bizans

yönetiminde bulunan bölgenin Türk yurdu

olması için ilk harcı koydu.

Tuğrul Beyin oğlu olmadığından, Çağrı Beyin

oğlu Muhammed Alparslan, Selçuklu sultanı

oldu. Başa geçer geçmez, amcasının veziri

Amîdülmülk'ü görevden alarak, yrine

Nizamülmülk'ü tayin etti. Sultan Alparslan,

tahta geçmek iddiasında bulunan diğer

rakiplarini bertaraf ettikten sonra, batıya

yönelerek fetihlere başladı. Kafkaslardan

dolaşıp mahallî küçük krallıkları itaati altına

aldı. Doğu Anadolu'nun kuzeydoğu ucundaki

meşhur Ani kalesini 1064'te fethederek, 16

Ağustos 1064'te Kars'a girdi. Ani, Hristiyan

âleminin kutsal yerlerinden biriydi. Bu fetihler

İslam dünyasında büyük sevinç kaynağı oldu

ve halife Kaim bi-Emrillah, Alparslan'a,

"fetihler babası", yani çok fetheden anlamına

gelen "Ebü'l-Feth" lakabını verdi. Sultan,

1065 yılı sonlarında doğuya yönelerek, Üst-

Yurd ve Mangışlak taraflarına yürüdü. Başarı

ile biten seferin sonunda; ticaret yollarını

vuran Kıpçak ve Türkmenler itaat altına

alındı.

Alparslan, 1067 senesinde Kirman meliki olan

kardeşi Kavurd'un isyanıyla karşılaştı. Bu

isyanı kısa sürede bastırdı. Öncelikle

Müslümanlar arasında birliğin sağlanmasını

arzu eden Alparslan, Bahreyn taraflarındaki

Karmatî sapıkları ve Önasya'daki Şiî-Fatımî

kalıntılarını temizlemek için harekete geçti.

Şiî-Fatımî baskısının İslam ülkeleri üzerinden

kalkmakta olduğunu gören Mekke şerîfi,

Alparslan'a itaatini arz ederek, hutbeyi Abbasî

halifesi ve Sultan Alparslan adına okutmaya

başladı. Doğuda ve Batıda sistemli bir şekilde

yapılan fetih hareketleri; 1067 yılında

Anadolu'da başlatılan yıpratma ve yıldırma

akınları, 26 Ağustos 1071'deki Malazgirt

Savaşına kadar devam etti. Malazgirt

Zaferiyle Selçuklulara kapıları açılan Anadolu,

Türkiye Türklerinin istikbaldeki yurdu

durumuna girdi.

Malazgirt Zaferi sonrasında, Bizans

imparatoru Diogenes ile yapılan antlaşma,

tahttan indirildiği için uygulanamadı. Sultan

Alparslan, antlaşmanın silah zoruyla tatbikini

kumandan ve beylerine emrederek, bütün

Anadolu'nun fethini istedi. Selçuklu emrindeki

Türkmen boyları, Orta Asya'dan batıya

sevkedilerek, Doğu Anadolu'daki Bizans

hududuna gönderildi. Selçukluların gazâ

akınlarına karşı koyamayan Bizans kale ve

garnizonları, Türklerin eline geçti. Türk

akınları, Marmara Denizi sahillerine kadar

uzandı ve fethedilen Anadolu, iskân edildi.

Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşması için

gerekli bütün tedbirler alındı. Sultan

Alparslan, çıktığı Maveraünnehir seferinde,

esir alınan bir kale kumandanı tarafından

şehit edildi. Türk tarihinin büyük

sultanlarından olan Alparslan, enerjisi,

disiplini, yiğitliği ve adaletiyle temayüz

etmişti.

Alparslan vefat ettiğinde, devlet toprakları,

doğuda Kaşgar'dan, batıda Ege kıyıları ve

İstanbul Boğazına, kuzeyde Hazar-Aral

arasından, güneyde Yemen'e kadar olan bir

bölgeye yayılmıştı.

Alparslan'ın yerine oğlu ve veliahtı Melikşah,

Selçuklu sultanı oldu. Sultanlığını tanımayan

amcası Kavurd ile, Kerez'de yapılan savaşı

kazanan Melikşah, birkaç gün sonra

Kavurd'un ölümüyle, devlet içinde asayişi

kısa sürede sağladı. İç işlerini halleden

Melikşah, taht mücadelesindden faydalanarak

Selçuklu hudutlarına saldıran Gaznelilerle

Karahanlılara karşı sefere çıkıp onları

anlaşmaya mecbur etti.

Doğu sınırlarının güvenliğini sağlayan

Melikşah, babasının veziri ve kendisinin de

hocası olan, sapık ve batınî akımlara karşı

sünnîliğin müdafaası için Nizamiye

Medreselerini kuran Nizamülmülk'ten

vezirliğe devam etmesini istedi. Bu sayede

Selçuklu Devletine ve İslam dünyasına çok

hizmet etmesine vesile oldu.

Sultan Melikşah, çok sakin, affedici, fakat

devlet ve millet işlerinde çok ciddî, müstesna

bir şahsiyetti. Devrinde bozkırlardaki Türk

boylarını, bütün İran'ı, Arabistan'ı, Suriye ve

Filistin'i yönetimi altına aldı. Anadolu'nun

fethi üzerinde hassasiyetle durup, babasının

görevlendirdiği amcaoğlu Kutalmışoğlu

Süleyman Şah ve Türkmen beylerinden Alp

İlig, Artuk Bey, Mansur, Dolat gibi

komutanlarla fetihleri sürdürdü. Selçuklu

komutanları, Bizans'ın Türklere karşı kurduğu

Ölmezler adlı askerî birlikleri mağlup ettiler.

Artuk Bey, Bizans kuvvetlerini, 1074'te

Sapanca çevresinde yenerek, yüzbinden fazla

Türk'ü, İzmit'ten Üsküdar'a kadar olan

sahaya yerleştirdi.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah, güneydoğu

harekâtıyla, Adana dolaylarını fethetmekle

meşguldü. Fırat'ı geçerek Çukurova, Maraş,

Tarsus, Antep ve Urfa'ya dağılan Ermeni ve

ücretli Frank askerlerini Antakya'da,

Gümüştigin de Nizip, Âmid (Diyarbakır) ve

Urfa civarında Bizans kuvvetlerini mağlup

ettiler.

Artuk Bey, Sultan Melikşah'ın emriyle, Doğu

harekâtını idare etti. 1074-1077 yılları

arasında Sivas, Tokat, Çorum havalisini,

Yeşilırmak ve Kelkit havzalarını ele geçirdi.

Artuk Beyden sonra yerine Danişmend Gazi

geçerek, Amasya ve civarını Karadeniz'e

kadar aldı. Mengücük Gazi, Şarkî Karahisar,

Erzincan ve Divriği havalisini; Ebü'l-Kasım da

Erzurum ve Çoruh bölgesini fethetti.

Orta, Kuzeybatı ve Batı harekâtını

Kutalmışoğlu Süleyman Şah idare edip,

Bizanslılarla mücadele ve onların âsi

kumandanlarıyla ittifak yaptı. Bizanslılar,

Balkanlar'daki iktidar mücadelesi ve iç

hadiseler üzerine, Selçuklulardan yardım

istediler. Yardım talepleri, Selçukluların

çıkarları doğrultusunda karşılandı. Süleyman

Şah, İznik'e yerleşerek, bu şehri, Türkiye

Selçukluları Devletinin merkezi yaptı.

Selçuklular, Anadolu'da sahil şehirleri

dışunda, Toroslar ve Çukurova'dan Üsküdar'a

kadar bütün bölgeye yerleştiler. Bu durum

karşısında Avrupalılar, Çin'e elçilik heyeti

göndererek, Selçukluların doğudan

sıkıştırılmasını istediler. Ancak, sonuç

alamadılar.

Diyarbakır bölgesinin fethi için Selçuklu

seferleri, Fahrüddevle Cüheyr'in İsfehan'a

gelmesiyle başladı. Fahrüddevle, buradaki Şiî

itikadlı Karmatîlerin yola sokulması için

çalışan Artuk Bey ve bağlı kuvvetlerle birlikte

Diyarbakır'a doğru yola çıktı.

Fahrüddevle'nin komutasındaki birlikler,

çevredeki Mardin, Hasankeyf, Cizre ve daha

otuz kadar kaleyi ele geçirdi. Diyarbakır,

Fahrüddevle'nin oğlu Zaimüddevle emrindeki

kuvvetlerin 4 Mayıs 1085'te şehre girmesiyle

düştü ve Mervanîler Devleti ortadan kalktı.

Musul'un fethine memur edilen Aksungur ve

diğer Türkmen emîrleri şehre savaşmadan

girdiler. Fethi takiben Musul'a gelen

Melikşah, büyük bir törenle karşılandı. Musul

emîrliğine Şerefüddevle'yi tayin etti.

Sultan Alparslan zamanından beri Suriye ve

daha güneye yürüyen ünlü Selçuklu

kumandanlarından Atsız, seferlerini Melikşah

zamanında da sürdürdü. Uzun süre kuşattığı

Dımaşk (Şam)'ı 1076 Martında Selçuklu

topraklarına kattı. Dımaşk'ın alınmasından

sonra, camilerde okunan Şiî-Fatımî ezanını

yasaklayarak, cuma hutbesini Halife Muktedî

ve Sultan Melikşah adına okuttu. Daha sonra

Selçuklu Devletinin "Fatımî Devletinin ortadan

kaldırılması" politikasına uygun olarak,

Mısır'a doğru sefere devam etti. Fakat,

başarılı olamadı ve başarısızlığı Suriye

emîrliğinden alınmasına sebep oldu. Yerine,

Melikşah'ın kardeşi Tacüddevle Tutuş

getirildi.

Sultan Melikşah, kardeşi Tutuş ile

Kutalmışoğlu Süleyman Şahın mücadelesi

üzerine 1086'da İsfehan'dan hareket ederek,

Suriye'de asayişi yaniden tesis etti. Halep

valiliğini Aksungur'a, Urfa'yı Bozan'a,

Antakya'yı da Yağısıyan'a verdi. 1087 yılında

Melikşah, Süveydiye kıyılarından Akdeniz'e

ulaştı. Böylece Uzakdoğudan Ortadoğuya

kadar hakimiyet kurdu. Dönüşte hilafet

merkezi olan Bağdat'ı ziyaret etti. Halife

Muktedi tarafından iki kılıç kuşatıldı ve 25

Nisan 1087'de "Dünya Hükümdarı" ilan edildi.

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETI - SALTANAT

MÜCADELESI VE ÇÖKÜŞ

Melikşah'ın ölümüyle başlayan saltanat

mücadelesinde Şam meliki Tutuş, derhal

sultanlığını ilan etti.

Selçukluların Türklüğe, İslam dünyasına ve

insanlığa yaptıkları hizmetlerle kısa sürede

yükselmeleri, düşmanlarını hızlı bir faaliyet

içine soktu. Bizanslılarla ve sapık fırkalarla

mücadele eden âlim ve kumandanlar

suikastla öldürülüyordu. 1092 senesinde,

önce Selçukluların ünlü veziri Nizamülmülk,

Hasan Sabbah'ın fedailerinden bir batınî

tarafından; arksından Sultan Melikşah,

Bağdat'ta zehirlenerek şehit edildiler.

Melikşah'ın ölümüyle başlayan saltanat

mücadelesinde Şam meliki Tutuş, derhal

sultanlığını ilan etti. Bu arada Melikşah'ın

hanımı Terken Hatun da, küçük oğlu

Mahmud'u sultan ve torunu Cafer'i halifenin

veliahdı yapmak için bütün gücüyle uğraştı ve

1092'de Mahmud'un saltanatını ilan ederek,

namına hutbe okutmaya muvaffak oldu. Yine

bu arada taraftarlarıyla Rey'e çekilen

Berkyaruk da sultanlığını ilan etti ve Terken

Hatun'un üzerine gönderdiği orduyu

Burucerd'de bozguna uğrattı. Terken Hatunun

Gence meliki İsmail'i yanına çekmesi de bir

yarar sağlamadı.

Terken Hattunun bir suikast neticesinde

öldürülmesiyle, saltanat mücadelesi, Tutuş'la

Berkyaruk arasında kaldı. Tutuş, Rey üzerine

yürüdüyse de, 1093 yılında vuku bulan uzun

mücadeleler sırasında birçok emîr, Berkyaruk

tarafına geçti. Bu sayede Berkyaruk,

karşısında orduyu bozguna uğrattı. Ayrıca

Tutuş'un ölümüyle bütün rakiplerini bertaraf

ederek, Bağdat'ta adına hutbe okuttu.

Sultan Berkyaruk zamanında Selçuklu Devleti:

a) Irak ve Horasan, b) Suriye, c) Kirman, d)

Türkiye Selçukluları olmak üzere dörde

bölündü. Ayrıca Doğu Anadolu'nun çeşitli

yerlerinde Türkmen beylikleri ve Atabeglikler

ortaya çıktı. Berkyaruk, parçalanan Selçuklu

İmparatorluğunu toplamaya başladığı bir

sırada, Haçlı orduları da Suriye'ye geldi.

Berkyaruk, Haçlılara ve onların Antakya

Kuşatmasına karşı Kürboğa'yı ve Artuklu

beylerini sefere gönderdi. Anadolu'dan geçen

Haçlılar, Suriye'ye vardıkları zaman sayıları

oldukça azalmıştı. Ancak, Şiî-Fatımîlerin,

Sünnî müslümanlara karşı Haçlılarla ittifak

yapmaları, ayrıca Suriye emîrleri arasındaki

güvensizlik ve rekabetler, Tutuş'un oğlu

Dukak ile birlikte Suriye kuvvetlerinin haber

vermeden çekilmesi, Frenklerin taarruza

geçerek, Türkleri bozguna uğratmalarına

sebep oldu. Neticede ilerlemeye devam eden

Haçlılar, Antakya'yı işgalden bir yıl sonra

Kudüs'ü ele geçirip, şehirde yaşayan yetmiş

bin Müslüman ve Yahudiyi hunharca

katlettiler.

Bu arada Gence Meliki ve kardeşi Muhammed

Tapar, Berkyaruk'a saltanat iddiasıyla isyan

etti. Berkyaruk, 1100 senesinde Sefîdrud'da

mağlup olmasına rağmen, Muhammed

Tapar'ı arka arkaya dört kez bozguna uğrattı.

Ahlat'a sığınan Muhammed Tapar, buranın

hükümdarı Sülemen'i ve Ani emîri Menuçehr'i

hizmetine alarak yeniden savaşa

hazırlandıysa da, Sultan Berkyaruk çok kan

aktığını, memleketin harap, emîr ve askerlerin

yorgun düştüğünü, hazinenein boş kaldığını,

vergilerin tahsil edilemez hale geldiğini ve

nihayet İslam düşmanlarına fırsat verildiğini

beyan ederek, gönderdiği bir elçiyle kardeşini

barışa ikna etti. Böylece 1104'te

Azerbaycan'da Sefîdrud hudut olmak üzere,

Kafkasya'dan Suriye'ye kadar bütün

vilayetlerde Muhammet Tapar sultan tanındı.

Bağdat, Rey, Cibal, Taberistan, Fars,

Huzistan, Azerbaycan, Mekke ve Medine'nin

idaresi de Berkyaruk'ta kaldı.

Büyük Selçuklu Devleti, iki devlete ayrılmak

suretiyle, Türkiye ile birlikte üç Selçuklu

sultanı ortaya çıktı. Ancak bu durum çok

uzun sürmedi. Çünkü Berkyaruk, hastalıklı

olduğu için 1104 yılında, yirmialtı

yaşındayken vefat etti. Sultan Berkyaruk,

ülkesini düşünen ve milletinin refahı için

çalışan bir kimseydi. Ancak, kardeş

kavgalarının, memleketin birlik ve beraberliğe

en muhtaç olduğu bir döneme rastlaması

Berkyaruk'u çok üzdü. Buna rağmen fırsat

buldukça Haçlı kuvvetleri üzerine asker sevk

etmekten ve darbeler vurmaktan geri kalmadı.

Berkyaruk'un vefatından sonra Muhammed

Tapar, Bağdat üzerine yürüyerek, fazla zorluk

çekmeden 1105'te tek başına sultan oldu.

Önce amcasının oğlu Mengübars'ın isyanını

bastırdı. Daha sonra ülkede uzun zamandır

karışıklık çıkaran, anarşiyi tahrik eden

Batınîlere karşı mücadele etti. 1107'de,

Batınîlerin merkezi olan Alamut Kalesi

kuşatıldı ve çok sayıda Batınî öldürüldü.

Selçuklular arasındaki karışıklıklardan

faydalanan Haçlılar, Birinci Haçlı Seferi

sonunda Suriye'de Haçlı devletleri kurmaya

başladılar. Sultan Muhammed Tapar,

bunların üzerine ordular gönderdiyse de,

kumandanlar arasında tam anlaşma

sağlanamadığından kesin sonuca gidilemedi.

Sefer kumandanı Emîr Mevdud, Şam Ümeyye

Camii'nde bir Batınî tarafından öldürüldü.

Sultan, Haçlılara karşı Aksungur'u

kumandanlığa getirdi. Bu arada kardeşi

Sencer'i Suriye ve Horasan'daki Batınîlerle

mücadele etmekle görevlendirdi. Alamut

üzerine de bir ordu gönderdi. Sultan

Muhammed Tapar'ın 1118'de vefatı sebebiyle,

bu fesat ocağı ortadan kaldırılamadı. Sultan

Muhammed Tapar, İsfehan'da yaptırdığı

medresenin bahçesine defnedildi.

İleri gelen devlet adamları, Muhammed

Tapar'ın henüz küçük yaştaki oğlu Mahmud'u

tahta geçirdilerse de, Melikşah'ın oğlu ve

Horasan meliki olan Sencer, yeğeni

Mahmud'un sultanlığını kabul etmeyerek,

saltanat iddiasında bulundu. 14 Ağustos 1119

tarihinde yapılan Save Savaşını kazanarak

sultanlığını ilan eden Sencer, yeğenine evlat

muamelesi yaptı ve kendi egemenliğini

tanımak şartıyla, Rey hariç, batı ülkelerinin

hakimiyetini ona bıraktı.

Sultan Sencer, batı işlerinden çok doğu ile

uğraştı. Gaznelilerle savaştı. Karahanlıları

kendisine bağladı. Zamanı, Selçukluların son

parlak devriydi. Bu arada Büyük Selçuklu

Devletini iki büyük tehlike tehdit ediyordu.

Bunlardan birisi, batıdan Anadolu ve Suriye'ye

saldırmakta olan Haçlılar, diğeri doğudan

gelen ve devletin doğu sınırlarını zorlayan

Karahitaylardı. Sultan, yalnız bu ikinci

tehlikeyle uğraştı. Doğu Karahanlılar Devletini

yıkarak Seyhun boylarını zorlayan

Karahitaylarla çarpışan Sencer, onlarla 10

Eylül 1141 yılında yaptığı Katvan Meydan

Savaşını kaybetti. Bu muharebeden sonra,

Seyhun nehrine kadar olan topraklar

Karahitayların eline geçti. Katvan Meydan

Muharebesiyle, Büyük Selçuklu Devleti

tarihinde yeni bir devir başladı ve Selçuklu

ülkesi, müslüman olmayan Türk ve Moğol

birliklerinin istilasına uğradı.

Sultan Sencer'in bu yenilgisinden

faydalanmak isteyen Gur hükümdarı Alâeddin

Hüseyin, yıllık vergiyi vermemek, sultanlık

peşinde koşmak gibi davranışlarla, Sencer'e

olan tâbiliğinden kurtulmaya çalışıyordu.

Zaten, sınırlarını fazla genişletmesi, bölgenin

güç dengesini bozmakta ve bu durum Sultan

Sencer'i endişeye düşürmekteydi. Büyük

kuvvetlere sahip olan Gurlular üzerine

yürüyen Sultan Sencer, Haziran 1152'de

yaptığı muharebede Gur ordusunu yenerek,

Katvan'da kaybedilen itibarı yeniden sağladı.

Gur galibiyetinden erişilen ihtişam fazla uzun

sürmedi. Vergi tahsili sırasında yapılan

haksızlık yüzünden, kendi soyundan olan

Oğuzlarla bazı emîrler arasındaki ihtilaflar

gittikçe büyüdü. Sultan Sencer, bir kısım

emîrlerin ısrarı ile, göçebe oğuzların üzerine

yürümek zorunda kaldı. 1153 yılı Mart ayında

Belh civarında, Oğuzlarla yapılan savaşı

Selçuklular kaybettiler. Bu ağır yenilginin

sonunda Sultan Sencer esir düştü. Oğuzlar,

Sencer'e esir de olsa sultan gözüyle baktılar.

Esir Sultanı kurtarmak için ilk harekete geçen,

onu savaşa sürükleyen Belh valisi Emîr

Kumac'ın torunu Müeyyed Ayaba oldu.

Sencer, her ne kadar gündüz tahtta

oturtuluyor ve zahirî bir iltifat görüyorsa da

geceleri demir bir kafeste uyuuordu. Onun

adına çok usulsüz işler yapılıyor ve bazı

vaadlerde bulunuluyordu. Bu durum

karşısında Sencer, 1156 yılı Nisan ayında

kaçmaya muvaffak oldu. Fakat ağır Oğuz

darbesi altında çöken, iç huzursuzluk ve

istikrarsızlığa maruz kalan Büyük Selçuklu

Devleti, kendini toplayamadı. Her ne kadar

tâbi beyler, Sencer'e kurtuluşundan dolayı

memnuniyetlerini ve bağlılıklarını

bildirmişlerse de, Selçuklu kumandanları

arasındaki mücadele Sultana gerekli imkânı

sağlamadı. Sencer, 9 Mayıs 1157 senesinde

yetmiş üç yaşında vefat etti. Merv'de daha

önce yaptırdığı Dârü'l-Apir'de defnedildi.

Onun vefatından sonra Büyük Selçuklu

Devletinin İran, Irak, Suriye ve Anadolu'daki

parçaları, Selçuklu Hanedanına mensup

kişilerce idare edilip, ondördüncü yüzyıla

kadar devam edenler oldu.