Ittihat ve Terraki Cemiyeti

İttihat ve Terakki Cemiyeti

İttihat ve Terakki Cemiyeti, (Osmanlı

Türkçesi: ﺇﺗﺤﺎﺩ ﻭ ﺗﺮﻗﻰ ) (Güncel Türkçesi: Birlik

ve İlerleme Derneği), Osmanlı Devleti'nde

1908 Devrimi'ne önayak olan ve 1908-1918

arasında kısa kesintilerle devlet yönetimine

hakim olan siyasî örgüt. Batı dillerinde daha

çok Jön Türkler (Fransızca: Les Jeunes-

Turcs, Genç Türkler) olarak adlandırılır.

Ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin

tarihçesi

İttihat ve Terakki Türkiye’de kurulan ilk

siyasi parti olarak kabul edilir.

21 Mayıs 1889’da İttihad-ı Osmani adıyla ve

Abdülhamid Hanı tahttan indirmek gayesiyle

gizli bir cemiyet olarak kuruldu. Daha sonra

İttihat ve Terakki adını aldı. Yapılan ilk

toplantıda Cemiyetin başkanlığına Ali Rüşdi,

katipliğine Şerefeddin Mağmumi, muhasib

üyeliğe de asaf Derviş seçildiler.

Cemiyet, İstanbul’daki sivil ve askeri okul

talebeleri arasında taraftar kazanarak süratle

büyüdü. İtalyan Karbonari mason teşkilatını

örnek alarak kurulan bu gizli cemiyet,

hücreler halinde teşkilatlandı. Hücre içindeki

her üyeye bir sıra numarası verildi. Birinci

hücrenin birinci üyesi İbrahim Temo idi.

Cemiyet üyeleri, Galata Fransız Postahanesi

aracılığıyla merkezi Paris’te kurulan Jön

Türklerle irtibat kurdular. Cemiyetin

üyelerinden olan Bursa maarif müdürü Ahmed

Rıza Bey, Paris’teki bir sergiyi gezmek

bahanesiyle Fransa’ya gidip, Jön Türkler

grubuna katıldı ve geri dönmedi. İttihad-ı

Osmani cemiyetinin fikirlerini yaymaya

başladı. Çok geçmeden onlar arasında hakim

bir sima oldu. Cemiyet, Sultan Abdülhamid

Hana karşı kişi ve çevrelerle kurduğu

münasebetler neticesinde tanınmaya başladı;

yurt içinde ve dışında şubeler kurarak

teşkilatlandı. Ahmed Rıza, Avrupa’daki

teşkilatın adını, Auguste Comte’un pozitivist

felsefesinin parolası olan Nizam ve Terakki

koymak istedi. Jön Türkler bu ismi kabul

etmeyip, İstanbul’daki İttihad-ı Osmani

Cemiyetinin ittihadının da bu cemiyetin

isminde yer almasını istediler. Böylece

İstanbul’dakilerin İttihac’ı ile Ahmed Rıza’nın

Terakki’si bir araya getirilerek, cemiyetin adı

İttihat ve Terakki oldu. Cemiyetin yayın

organı olarak Meşveret Gazetesi ve Fransızca

ilavesi, Paris’te yayınlanmaya başladı. Daha

sonra Cenevre ve Brüksel’de yayın hayatına

devam eden Meşveret Gazetesi yurda gizlice

sokuldu. Cemiyetin para ihtiyacını Paris

mason locası karşıladı.

Tıbbiye, Harbiye, Mülkiye gibi yüksek

okullarda gizli kollar ve komiteler teşkil eden

cemiyetin yurt içindeki varlığı, 1895 yılındaki

Ermeni olayları sebebiyle duyuldu. Cemiyetin;

Dr. İshak Sükuti, Dr. İbrahim Temo, Dr.

Abdullah Cevdet, Dr. akil Muhtar, TunalıHilmi

gibi faal üyeleri, yapılan soruşturmalar

neticesinde suçlu bulunarak dağıtıldılar.

Bazıları çeşitli yerlere sürülen cemiyet

üyelerinin bir kısmı yurt dışına kaçtı. Yurt dışı

faaliyetleri Bükreş, Paris, Cenevre

veKahire’den idare edilmeye başlandı. 1897

yılında cemiyetin Cenevre ve Kahire şubeleri

faaliyete geçti. Cenevre şubesinin çıkardığı

Mizan ve Osmanlı gazeteleriyle Kahire

şubesinin çıkardığı Kanun-i Esasi ve Hak

gazeteleri cemiyetin fikirlerinin destekçiliğini

yaptılar. Bükreş şubesini İbrahim Temo; Paris

şubesini ise Ahmed Rıza idare etti.

Kalabalık bir kitle teşkil etmeyen ülke

dışındaki cemiyet mensupları, sürekli

anlaşmazlıklar içindeydi. Sultan İkinci

Abdülhamid, yurt dışındaki bu muhalifleri

ikna veya pasifize etmek için gerekli tedbirleri

aldı. Zaten fikri ve siyasi sebeplerden dolayı

ikiye bölünmüş olan İttihatçıların Cenevre

grubunun lideri Mizancı Murad Beyle

anlaşması için serhafiye Ahmed Celaleddin

Paşayı vazifelendirerek Avrupa’ya gönderdi.

Ahmed Celaleddin Paşa ’nın gizli çalışmaları

neticesinde, muhaliflerden büyük bir kısmı

İstanbul’a döndüler ve Padişah’ın hizmetine

girdiler. Ancak Ahmed Rıza’nın çevresinde

kalan bir grup, Osmanlı Devletine karşı

şiddetli muhalefete ve basın yoluyla

propagandaya devam ettiler. Bu sırada Sultan

İkinci Abdülhamiddan istediği ilgiyi

göremeyen eniştesi Damad Mahmud

Celaleddin Paşa da, ülke dışına kaçarak, iki

oğlu Prens Sebahaddin ve Lütfullah beylerle

Paris’e gitti. Sultan İkinci Abdülhamidın ve

Osmanlı Devletinin aleyhinde faaliyete

başladı. Böylece Avrupa’daki Jön Türk

hareketi biraz canlandı. Ancak anlaşmazlık ve

şahsi rekabetler de gittikçe arttı.

4 Şubat 1902 tarihinde Paris’te, bütün Jön

Türkleri içine alan bir kongre toplandı. Bu

kongreye; Prens Sebahaddin, Ahmed Rıza,

İsmail Kemal, İsmail Hakkı(Paşa), Hoca

Kadri, Halil Ganem, Mahir Said, Yusuf Akçura,

Ferid Bey, Ali Haydar, Hüseyin Siret, İbrahim

Temo, Dr. Nazım, Dr. Refik Nevzat ile

Ermeniler ve Rumlar adına da bazı şahıslar

katıldı. Kongrede takib edilecek usul ile ilgili

görüş ayrılıkları belirdi. Ahmed Rıza ve

arkadaşları cemiyetin adını Osmanlı Terakki

ve İttihat Cemiyeti olarak değiştirip, Paris’’te

Meşveret’i çıkarmaya devam ettiler. Mısır’da

da Şurayı Ümmet Gazetesi’ni kurdular. Prens

Sebahaddin ve taraftarları da Teşebbüs-i

Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurup

Terakki Gazetesi’ni çıkardılar. İki cemiyet

yayın organlarıyla birbirlerini itham etmeye

devam etti. Bir taraftan da taraftar kazanmak

için program ve fikirlerini açıklayıp yaymaya

koyuldular.

Cemiyet, Rumeli’de de hızla teşkilatlandı.

Yalnız Tiran’da olmak üzere, Köstence,

Dobruca, Şumnu, Plevne, Sofya, Kızanlık,

Vidin ve İşkodra’da bir çok şubeler açıldı.

Terakki ve İttihat Cemiyeti batı dünyasında

Jön Türklerin temsilcisi olarak tanıtıldı.

1906 Eylülünde ekseriyeti üçüncü ordu

subaylarından olan; Bursalı Tahir, Naki, Edib

Servet, Kazım Nami, Ömer Naci, İsmail

Canbolat, Hakkı Baha beyler ile posta ve

telgraf idaresi başkatibi Mehmed Talat,

Rahmi ve Midhat Şükrü beyler tarafından

Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu.

Sultan Abdülhamid Hanı tahttan indirme

gayesini güden, ihtilalci bir hüviyete sahib

olan ve kurucularının ekseriyetinin mason

olması ile dikkat çeken bu cemiyet, ülke

içinde veya dışında aynı gaye ile kurulan

cemiyetleri kendine çekerek kaynaştırmayı

başardı. Cemiyet, silahlı kuvvetler çevresinde

hızla yayıldı. Asker ve sivil üyeleri

fazlalaşarak ihtilalci bir güç meydana geldi.

Bu cemiyet, bir yıl sonra Osmanlı Terakki ve

İttihat Cemiyetinin Paris şubesiyle birleşme

kararı aldı. Hem yurt içinde hem de yurt

dışında faaliyet gösteren Terakki ve İttihat

Cemiyetinin biri Selanik’te, diğeri Paris’te

olmak üzere iki merkez-i umumisi ortaya

çıktı.

Bu birleşmeden sonra Rumeli’de hızlı bir

şekilde teşkilatlanan Osmanlı Terakki ve

İttihat Cemiyeti komita faaliyetlerine girişti.

Enver Bey, Tikveş yöresinde; Niyazi ve Eyyub

Sabri beyler Resne ve Ohri’de; Selahaddin ve

Hasan Tosun beyler Arnavutluk’ta hürriyet

taburları kurarak tedhiş hareketlerini

yaygınlaştırdılar. Bulundukları bölgelerdeki

gayri müslim ve Türk olmayan unsurlarla da

işbirliği yaparak, Müslüman ahaliyi Sultan

Abdülhamid Hana karşı ayaklanmaya

çağırdılar. Durumun tehlike arz ettiğini gören

Sultan İkinci Abdülhamid, bu komita

faaliyetlerini bastırmak üzere Makedonya’ya

asker sevk etti. Gönderilen askeri birliklerden

de İttihatçı komitacılara katılanlar olması,

cemiyetin Manastır ve Selanik’te hürriyet ilan

edeceğine dair aldığı kararı padişaha

bildirmesi, durumu iyice tehlikeli bir hale

soktu. Bu defa Sultan İkinci Abdülhamid,

Şemsi Paşayı ayaklanmayı bastırmakla

vazifelendirdi. Hazırlıklarını tamamlayan

Şemsi Paşa, 7 Temmuz 1908’de Padişaha

son raporunu vermek üzere girdiği Manastır

Postahanesinden çıkarken İttihat ve Terakki

komitacılarından Bigalı Teğmen atıf

tarafından öldürüldü. Dağa çıkan

komitacıların sayısı gittikçe arttı. Komitacılar,

20 Temmuz 1908’de Firzovik’te halkı

meydana toplayarak hürriyet ve meşrutiyet

isteğiyle gösteri yaptı. Bu vak’alardan sonra

Tatar Osman Paşa, İzmir ve civarı redif

kuvvetleri de kendisine verilerek, Manastır ve

havalisi fevkalade kumandanı olarak bu

bölgeye gönderildi. Ohri Taburu kumandanı

Eyyub Sabri ve Resne kuvvetleri kumandanı

Niyazi beyler, Manastır’da Osman Paşanın

oturduğu konağı muhasara ederek kendisini

Resne’ye götürdüler.

Durumun nazikliği üzerine Kanun-i Esasiyi

yürürlüğe koyan Sultan İkinci Abdülhamid, 23

Temmuz 1908’de İkinci Meşrutiyeti ilan etti.

Meşrutiyetin ilanını takib eden günlerde

birleştirici olduğunu ilan eden İttihatçılar,

cemiyetlerinin ismini Osmanlı İttihat ve

Terakki Cemiyeti olarak değiştirip, Prens

Sebahaddin grubunun mensub olduğu

Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet

cemiyetiyle birleştiğini duyurdular. Partinin

Selanik’teki merkez-i umumi üyelerinden

Ahmed Rıza, Talat, Hüseyin Kadri, Hayri,

Midhat, Şükrü, Habib, Enver, İsmail Hakkı, Dr.

Bahaeddin Şakir ve Nazım beyler hükumetin

faaliyetlerini gözetlemek üzere İstanbul’a

geldiler. Kendileri kabineye giremedilerse de

hükumet üzerinde hakimiyet kurdular.

Tecrübesizliklerinden dolayı kabineleri

doğrudan doğruya kurmak yerine kontrol

altında bulundurmayı tercih ettiler. 4 Ağustos

1908’de kurulan meşrutiyetin ilk kabinesi

olan Said Paşa hükumeti, İttihat ve Terakkinin

baskısına dayanamayarak 13 Ağustosta

çekilmek zorunda kaldı. İkinci defa kurulan

Said Paşa hükumeti ise beş gün dayanabildi.

İttihat ve Terakki iktidar olmamıştı ama

hükumeti ve hükumetin icraatını kendileri

tayin ediyordu. 21 Ağustosta İttihat ve

Terakkinin baskısıyla Kamil Paşa hükumeti

kuruldu. Hükumetlerdeki istikrarsızlık, İttihat

ve Terakkinin devlet otoritesini ve

bütünlüğünü bozmaya yönelik faaliyetlerini

fırsat bilen Bulgarlar, 5 Ekimde bağımsızlık

ilan ettiler. Ertesi gün Avusturya, Bosna-

Hersek’i ilhak etti. 6 Ekim’de Girid,

Yunanistan’a bağlandı.

Meşrutiyetin ilanından sonra ülkeye dönen

Prens Sebahaddin Bey grubu, İttihat ve

Terakki ile birlikte hareket etmeyi reddederek

kendi görüşleri doğrultusunda faaliyet

göstermeye başladılar. Adem-i Merkeziyetçi

görüşleri sebebiyle İttihat ve Terakkiden

bekledikleri iltifatı göremediler. İttihat ve

Terakki ile tamamen irtibatı kesen Prens

Sebahaddin Bey, 14 Eylül’de Ahrar Fırkasının

kurulmasını destekledi. Kısa zamanda

muhalefetin sesi haline gelen Ahrar Fırkası,

İttihat ve Terakkinin gizli kapaklı yönetim

modeliyle iktidar tekelciliğinin ve gizliliğinin

sonunda bir istibdat meydana gelebileceği

konusunu işledi. İdari ve siyasi mesuliyetten

uzak olan İttihat ve Terakkinin devlet işlerine

karışmasını, hükumeti ve milleti tahakkümü

altına almasını, orduyu siyasete

karıştırmasını tenkid etti.

İttihat ve Terakkinin, Kamil Paşa hükumeti

üzerinde şiddetli baskı kurmak istemesi

yüzünden, Kamil Paşa ile İttihat ve Terakkinin

arası açıldı. 18 Ekim-8 Kasım 1908 tarihleri

arasında İttihat ve Terakkinin kongresi gizli

olarak toplandı ve cemiyet için yeni bir siyasi

program hazırlandı. Kongre sonunda

yayınlanan 13 maddelik bildiride, cemiyetin

siyasi fırka (parti) haline geldiği ilan edildi.

Gayri müslim ve Türk olmayan unsurların da

desteğiyle, 1908 yılı sonlarına doğru yapılan

seçimi İttihat ve Terakki kazandı. 17 Aralık

1908’de Sultan İkinci Abdülhamidın

konuşmasıyla yeni seçilen meclis-i meb’usan

açıldı. Sadrazam Kamil Paşanın hükumette

bazı değişiklikler yapması İttihat veTerakkinin

Babıali’ye karşı sert tepkiler göstermesi

sebebiyle, İttihat ve Terakki ile Sadrazam’ın

arası iyice açıldı. 14 Şubat 1909’da meclis-i

mebusanda yapılan güven oylamasıyla,

Ahmed Rıza, Talat, Cavit ve Enver Bey gibi

ittihatçıların faaliyetleri sonucu Kamil Paşa

hükumeti düşürüldü. Sadrazamlığa Hüseyin

Hilmi Paşa getirildi. İttihat ve Terakkiye karşı

gerek meclis içi, gerekse meclis dışı

muhalefet şiddetlendi. Meclis içinde, çok az

üyesi bulunan Ahrar Fırkası, Meclis dışında

Serbesti Gazetesi ile muhalefet çalışmalarını

sürdürdü. Bu gazete, eski memurlardan

şantaj yoluyla para alındığını gösteren

belgeler ve makaleler yayınladı. Siyasi

rakiplerine karşı tedhiş yoluna baş vuran

İttihatçılar, Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan

Fehmi’yi Sirkeci Postahanesi yanında esrarlı

bir şekilde öldürttüler. Hasan Fehmi’nin

cenaze töreni İttihatçıların aleyhinde bir

gösteri mahiyetinde cereyan etti. Derviş

Vahdeti ve arkadaşları tarafından kurulan

İttihat-ı Muhammedi Cemiyeti ve yayın organı

olan Volkan Gazetesi de, İttihat ve Terakki

aleyhinde faaliyet gösterdiler. İttihat ve

Terakkinin ordu içinde kendisine karşı olan,

milletini, dinini ve vatanını seven subayları,

orduda gençleştirme bahanesiyle tasfiye

etmesi, orduda huzursuzluklara yol açtı.

İttihat ve Terakkinin Padişaha ve hilafet

makamına karşı olan sevimsiz hareketleri de,

sağduyu sahibi Müslüman ahalide nefret

uyandırdı.

İttihat ve Terakki, Padişaha sadık Birinci

Orduya güvenmeyerek Selanik’teki Üçüncü

Ordudan avcı taburları getirtti. İttihatçılar

tarafından tertib edilen ve Selanik’ten getirilip

Derviş Vahdeti isminde bir kimse tarafından

“Din elden gidiyor!” “Şeriat isteriz!” gibi

sloganlarla kışkırtılan avcı taburları

tarafından çıkartıldığı tesbit edilen 31 Mart

Vak’ası üzerine İttihat ve Terakki tarafından,

Selanik’ten Bulgar, Sırp, Yunan, Arnavud

yağmacılarının da bulunduğu Hareket Ordusu

İstanbul’a getirildi. Sultan İkinci Abdülhamid,

Selanik’ten gelen Hareket Ordusuna karşı

koymak isteyen kendisine sadık

kumandanlara, çarpışılmaması, Müslüman

kanı dökülmemesi için sıkı emir verdi.

İsteseydi yalnız Taksim ve Taş kışladaki

talimli asker ve sadık subaylar, gelen hareket

ordusunu darmadağınık edebilirdi. Fakat

sultan, kardeş kanının dökülmesini istemedi.

İttihat ve Terakkinin önderliğinde İstanbul’a

giren Hareket Ordusu kumandanları, doğru

Yıldız Sarayı’na geldiler. Hazineyi, asırlardan

beri toplanmış olan kıymetli yadigarları ve

dünyanın en zengin kütüphanelerinden olan

saray kitaplığını yağma ettiler. Padişahın

arabası bile parçalanıp paylaşıldı. Sultan

İkinci Abdülhamid, İttihat ve Terakki ileri

gelenlerince tahttan indirildi, yerine kendinden

iki yaş küçük olan kardeşi Muhammed Reşad

getirildi.

İttihat ve Terakki ileri gelenleri, Sultan İkinci

Abdülhamidı lekeleyecek bir suç bulamadılar.

Milletin, hükümdarı saydığını görerek

öldürmeye de cesaret edemediler. Hemen o

gece kurmay binbaşı Fethi Okyar’ın emrinde

olarak trenle Selanik’e götürdüler. Oradaki

Alatini köşküne hapsettiler. Bu olaylar

sırasında Hüseyin Hilmi Paşa istifa edip

Tevfik Paşa sadrazam oldu. 31 Mart

Vak’asından bir gün sonra Adana’da Ermeni

ihtilali oldu. Müslümanların mallarına,

canlarına, ırzlarına saldıran Ermeniler ; İttihat

ve Terakkinin seyirci kaldığı hadiselerde 1850

Müslüman-Türkü öldürdüler.

Halkın bir araya gelmesiyle Ermeni isyanı

bastırıldı. Adana’ya vali tayin edilen İttihat ve

Terakki ileri gelenlerinden Cemal Paşa da,

Avrupalılara şirin görünmek için Ermenilerle

birlikte hareket ederek yüzlerce Müslümanı

asıp kesti.

31 Mart Ayaklanmasının bastırılmasından ve

Sultan İkinci Abdülhamid'in tahttan

indirilmesinden sonra duruma hakim olan

İttihat ve Terakki, bütün fırkaları lağv ederek

muhalif olanları tevkif ettirdi. Bu arada hiçbir

kabahatleri olmadığı halde, sadece cemiyete

karşı oldukları zannedilen birçok zabit de

tutuklanarak Bekirağa Bölüğüne hapsedildi.

İstanbul’da örfi idare (sıkıyönetim) ilan

edilerek Divan-ı harb-i örfilerle (sıkıyönetim

mahkemesi) birlikte darağaçları kuruldu.

Kendilerine göre suçlu görülenlerin yanında

suçsuzlar da idam edildi. Eski devre ait

devlet adamlarından pekçok kimse çeşitli

yerlere sürüldü. İttihat ve Terakki erkanının

devlet işlerini doğrudan doğruya ellerine

almak istemeleri üzerine, 14 Nisan 1909’da

Tevfik Paşa sadrazamlıktan istifa etti. Yerine

Hüseyin Hilmi Paşa tekrar sadrazam oldu.

İttihat ve Terakkinin ileri gelenlerinden genç,

tecrübesiz ve maceracı Talat Bey de, bu

kabinede dahiliye nazırlığına getirildi. İttihat

ve Terakkinin keyfi baskılarına dayanamayan

Hüseyin Hilmi Paşa, 7 ay 24 günlük bir

iktidardan sonra tekrar istifa etti. Sadaret

makamına getirilen Roma sefiri Hakkı Paşa

kabinesinde, hareket ordusunun diktatör

kumandanı Mahmud Şevket Paşa, harbiye

nazırı olarak vazife aldı.

Muhaliflerine karşı sert tedbirler alan ve

tedhiş yollarına başvuran İttihat ve Terakki,

Sada-yı Millet Gazetesi başyazarı Ahmed

Samim’i de sokak ortasında öldürttü. Sultan

İkinci Abdülhamidın Balkan siyasetinin esası

olan Bulgar ve Rum kiliseleri arasındaki

rekabete son veren İttihat ve Terakki, güya

Makedonya’daki unsurlar arasındaki ihtilafı

gidermek bahanesiyle kiliseler kanununu

çıkardı. Neticede Bulgar, Yunan ve Sırp

unsurları arasında hiçbir ihtilaf bırakmayarak,

bunların Osmanlı Devleti aleyhine Balkan

ittifakı kurmalarına yol açtı. 1 Nisan 1910’da

Arnavutluk ayaklanması çıktı; 9 Mayıs

1910’da da Girid meclisi, Yunan kralına

bağlılık yemini etti.

Bu sırada, harbiye nazırı olan Mahmud

Şevket Paşa, Trablus’taki askeri Yemen’e

sevk etmek, bir çok ihtarlara rağmen

mühimmatı da İstanbul’a getirmek suretiyle

bu bölgeyi müdafadan mahrum bıraktı.

İtalyanların teşebbüsleri üzerine Trablusgarb

vali ve kumandanı Müşir İbrahim Paşa da,

vazifeden azledilerek bu vilayet kumandansız

ve valisiz bırakıldı. Roma hükumeti de bu

vaziyetten istifadeyle İttihat ve Terakkinin

Trablusgarb ve Bingazi’deki halkı İtalyan

aleyhinde tahrik etmesini ve Osmanlı

vapurlarıyla oralara asker ve mühimmat sevk

olunduğunu iddia ile 23 Eylül 1911’de verdiği

bir ültimatomla Trablus ve Bingazi’nin

boşaltılmasını ve teslim edilmesini istedi.

Daha sonra da harb ilan etti. Ciddi bir tedbir

alınmadığı için Trablusgarb’ın elden

çıkmasına sebeb olundu. Harb ilanını bildiren

ültimatom geldiğinde, İttihatçıların hariciye

nazırı, İtalyan sefiri ile satranç oynamaktaydı.

Sadrazamlığı sırasında; Çırağan Sarayı

yangını, Babıali yangını, Arnavutluk İsyanı,

Girid’in Yunanistan’a iltihakı, Tarblusgarb’ın

İtalyanlarca işgal edilmesi gibi felaketlerin

vuku bulduğu Hakkı Paşa, 29 Eylül 1911’de

istifa etmek zorunda kaldı. Yerine ayan Reisi

Küçük Said Paşa sadrazam oldu.

İttihat ve Terakkinin içeride uyguladığı

partizan ve baskıcı, dışarıda uyguladığı

tavizci politika sebebiyle muhalefet gittikçe

fazlalaştı. 1911 yılı başlarında kendi içinde

meydana gelen Hizb-i cedid hareketi de

muhalefete katıldı. 21 Kasım 1911’de bütün

muhalefet gruplarının ve fırkalarının bir araya

gelmesiyle Hürriyet ve itilaf fırkası kuruldu.

Kurulmasından yirmi gün sonra girdiği

İstanbul’daki mebus seçiminde başarı

göstermesi, İttihat ve Terakkiye karşı

muhalefetin güçlendiğini ortaya koydu.

Meclis-i meb’usan’daki hakimiyetin elinden

çıkmakta olduğunu gören İttihat ve Terakki,

kanun-i esaside değişiklikler yaparak

hükumetin yetkilerini artırmak çabasına girdi.

Hükumetle meclis-i meb’usanın arası

açılınca, meclisde güven oyu alamayan

hükumetler ard arda istifa etmek zorunda

kaldı. Bu bunalım sebebiyle meclis-i

meb’usan feshedilerek tekrar seçime gitme

kararı alındı. “Sopalı seçimler” diye bilinen ve

İttihat ve Terakkinin çeşitli tedhiş hareket ve

hileleriyle yapılan 1912 seçimlerinde,

çoğunluğu yine İttihat ve Terakki elde etti.

Mecliste ekseriyeti elde eden İttihat ve

Terakki, hükumete kendi adamlarını getirmek

suretiyle baskıyı iyice arttırdı.

Muhalefetin desteğiyle, ordu içinde İttihat ve

Terakkiye karşı olan subaylar tarafından

Halaskaran-ı Zabitan Grubu kuruldu. Bu grub,

hükumete gizli tehdid ve baskılar yapınca, 16

Temmuz 1912’de Said Paşa sadrazamlıktan

istifa etti. Bu sırada meydana gelen bazı iç ve

dış hadiseler yüzünden yıpranan ve güçten

düşen İttihat ve Terakki iktidara talib

olmayınca, 21 Temmuzda partilerüstü

görünümde olan Gazi Ahmed Muhtar Paşa

hükumeti kuruldu.

Aslında İttihat ve Terakkiye karşı bir tepki

hükumeti olan Gazi Ahmed Muhtar Paşa

hükumeti, bu fırkaya karşı gittikçe sertleşti.

Bir bahaneyle meclis-i meb’usanı feshettirdi.

Bu sırada meclis dışında kalan İttihat ve

Terakkinin tahrik ve teşvikleriyle yapılan

gösterilerden sonra Balkan Harbi başladı.

Ordunun siyasete sokulması ve subayların

İttihatçı-itilafçı olarak ikiye bölünmesi

yüzünden Osmanlı ordusu Balkan Harbinde

bütün cephelerde kısa zamanda yenilgiye

uğradı. Osmanlı orduları ancak Çatalca

hattında tutunabildiler. Kısa bir müddet sonra

Gazi Ahmed Muhtar Paşanın sadrazamlıktan

istifa etmesi üzerine Kamil Paşa hükumeti

kuruldu. Yeni hükumet döneminde Balkan

Harbinin felaketi neticeleri devam etti. Kamil

Paşa hükumetinin de aleyhinde propaganda

yapan İttihat ve Terakki, normal yollardan

iktidara gelemeyeceğini anlayınca hükumete

karşı darbe planladı. 23 Ocak 1913’de Babıali

baskını diye bilinen kanlı bir baskın

düzenleyerek iktidara el koydu. Sadrazam

Kamil Paşanın zorla istifa ettirilmesi üzerine,

İttihatçı olan Mahmud Şevket Paşa sadarete

getirildi. Her işte kendi bildiğine göre hareket

eden Mahmud Şevket Paşa da, 11 Haziran

1913’te İttihatçılar tarafından meçhul bir

şekilde öldürtüldü. Mahmud Şevket Paşanın

ölümünden sonra Said Halim Paşanın

sadrazam olmasıyla İttihat ve Terakki tam

iktidar oldu. İttihat ve Terakkiye faal olarak

bizzat hizmet eden Said Halim Paşa

hükumetinin bütün üyeleri İttihatçı idi. Said

Halim Paşanın 3 sene 7 ay ve 23 günlük ve

bunun yerine gelen Talat Paşanın bir buçuk

senelik sadaret zamanlarında memleket

karmakarışık oldu. Herkes ölüm ve hapis

korkusu içinde yaşadı. Can, mal ve namus

emniyeti kalmadı. İslam düşmanlığı moda

olmaya başladı. Her vilayette zalimler, ırz

düşmanları türedi.

1914 yılında yapılan seçimleri de kazanan

İttihat ve Terakki, bir oldu bittiye getirilerek

Osmanlı Devletini Harb-i Umumi diye bilinen

Birinci Dünya Harbine soktu. Hiçbir

mecburiyet yokken Talat, Enver ve Cemal gibi

İttihat ve Terakki paşalarının çeşitli

hülyalarıyla girilen savaş; Sina, Irak,

Kafkasya ve Çanakkale cephelerinde devam

etti. 1914-1918 yılları arasında devam eden

Birinci Dünya Harbinde pekçok vatan toprağı

elden gitti; yüz binlerce Müslüman-Türk

evladı şehid düştü. Savaşın mağlubiyetle

sona ermesi üzerine, 8 Ekim 1918’de

sadrazam Talat Paşa istifa etti. Yerine de

Ahmed İzzet Paşa sadrazamlığa getirildi.

Böylece on seneden az bir zaman zarfında

Sultan Abdülhamid’den devr alınan üç kıtaya

yayılmış altı yüz senelik koca bir

imparatorluğu, korkunç bir ihtiras ve cehalet

ile tarihin sinesine gömen ve birinci derecede

mesul olan İttihat ve Terakki, iktidardan

uzaklaştı. Şahsi ihtiras ve ikbal için bir milleti

harbe sokarak Müslüman-Türk evlatlarından

en az iki milyon kişiyi cephelerde kar ve tipi

altında veya kavurucu çöller ortasında çıplak,

aç, susuz bırakarak şehid olmalarına sebeb

olan İttihat ve Terakkinin ileri gelenleri, birkaç

milyon kilometre kare olarak devraldıkları bir

memleketi birkaç yüz bin kilometre kareye

kadar küçülttüler. Bu küçük toprak parçasını

da düşman çizmelerinin altında bırakarak

kaçtılar. İlk olarak Enver, Talat ve Cemal

paşalar ile doktor Bahaaddin Şakir, doktor

Nazım, 30 Ekim 1918’de Mondros

Mütarekesini imza ettikten bir gün sonra

gece yarısı koca Osmanlı Devletini yıktıktan

sonra, ihanetlerine bir yenisini ekliyerek

kaçtılar.

Sultan Abdülhamid'i tahttan indiren,

Trablusgarb ’ı İtalyanlara bırakan, çıkardığı

kiliseler kanunuyla Balkanlardaki

Hıristiyanların birlik kurmalarını sağlayan ve

Balkanların Osmanlı Devletinden kopmasına

sebeb olan, Babıali Baskınını düzenleyen ve

milleti zulüm ve tedhiş ile idare eden,

Sarıkamış faciasında on binlerce Müslüman-

Türkün canına kıyan, mecnunane bir hareketle

Kanal Seferini açarak Filistin ve Suriye’de

Osmanlı ordusunun ve bu toprakların elden

çıkmasına sebeb olan, dört senelik Birinci

Dünya Harbi müddetince Anadolu’da halkı

açlık, sussuzluk, yokluk içinde inleten İttihat

ve Terakki ileri gelenlerinden Enver Paşa

Türkistan’da, Talat Paşa Berlin’de, Cemal

Paşa da Tiflis’te, Ermeniler tarafından

öldürüldüler.

İlk önce gizli bir cemiyet şeklinde kurulup,

yurt içinde ve yurt dışında teşkilatlanan,

Abdülhamid Hanı tahttan indirmek için

Osmanlı ve İslam düşmanlarıyla işbirliği

yaparak komitacılık faaliyetlerinde bulunan

İttihat ve Terakki, 1908 ile 1918 arasında

yapılan seçimlerden 1908, 1912 ve 1914

senelerinde yapılan üç genel seçimi kazandı.

İlk zamanlar Osmanlıcı ve İttihad-ı Anasırcı

bir çizgi izlediği ve daha sonraki dönemlerde,

bünyesinde Türk olmayanlara yer verdiği

halde, Türkçü ve milliyetçi bir çizgi takib eder

göründü. Doğrudan cemiyete aid ve bağlı

gazeteler olarak Selanik’de çıkan İttihat ve

Terakki, Hürriyet, Rumeli, İstanbul’da

yayınlanan Tanin ileŞura-yı Ümmet

gazetelerinin yanında bağımsız fakat İttihat

ve Terakkinin destekçisi hüviyetindeki Tasvir-

i Efkar, Tercüman-ı Hakikat gazeteleri ile

fırkaya eğilimli İstiklal, Hak, Hadisat, Vakit

gazeteleri yanında Kalem, Karagöz ve haftalık

Şura-yı Ümmet gibi mizah gazeteleri;

Türkçülere ait yayın organlarından; Türk

Yurdu, İslam Mecmuası, Yeni Mecmua İttihat

ve Terakkinin fikirlerini desteklediler.

Talat, Said Halim, Enver, Cemal, Halil ve Nuri

paşalar, Babanzade İsmail Hakkı, Seyid, Hacı

adil, İsmail Hakkı, Hüseyin Cahid (Yalçın),

Ahmed Rıza, Halil (Menteşe), Ziya (Gökalp),

Midhat Şükrü (Bleda), Ömer Naci, Ahmed

Şükrü, Dr. Nazım, Cavid, Bahaaddin Şakir,

(Kara) Kemal, (Küçük) Talat beyler ve Hafız

İbrahim, Emrullah, Hayri, şeyhülislam Musa

Kazım efendilerle Emanoel Karaso ve

Hallaçyan gibileri İttihat ve Terakkinin ileri

gelen elemanlarındandı.

Cemiyet; kuruluş, teşkilatlanma ve faaliyet

bakımından farklı özellikler taşıyordu.

Cemiyetin yöneticilerinin çoğu masondu.

Cemiyeti yöneten merkez-i umumi (genel

merkez) üyesi yedi kişinin kimlikleri,

meşrutiyet ilan edildikten sonra bile

açıklanmadı. Üyeler, masonların

merasimlerine benzer usullerle cemiyete

alınırdı. Rehber üyelerce tavsiye edilen ve

uygun görülen kişiler, tahlif heyeti (yemin

kurulu) önünde yemin ederlerdi. Heyet

başkanı, önce cemiyetin gayesini, cemiyet

üyeliğinin taşıdığı sorumluluğu aday üyeye

anlatır, sonra merkez-i umuminin hazırladığı

yemini okurdu. Aday üye, inandığı dinin

kutsal kitabına, hançer ve tabanca üzerine el

basarak yemini tekrarlardı. Cemiyete giren

üye, teşkilatın gayesi uğruna gerektiğinde

canını fedaya hazır olduğunu bu yeminle

kabul ediyordu. Ayrıca cemiyetin vereceği

özel görevleri yerine getirmek için fedai

şubeleri kurulmuştu. Fedailer görev sırasında

öldükleri takdirde, cemiyet, ailelerine bakmayı

taahhüt ediyordu. Cemiyetin amaçlarına

aykırı hareket eden üyeler için merkez

heyetleri, mahkeme gibi yargılama yaparlar

ve suçluyu cezalandırırlardı. Cinayetten

hüküm giyenler ölüm cezasına çarptırılırdı.

On seneye yakın bir müddet iktidarda kalan,

koskoca Osmanlı Devletinin yağma

edilmesine sebeb olan İttihat ve Terakkinin

son kongresi, birinci Dünya Harbinin

mağlubiyetle bitmesinden sonra 14 Kasım

1918’de toplandı. Bu kongrede parti kendini

feshederek, tarihe karıştığını ilan etti. Bazı

İttihatçılar birleşerek Teceddüt Fırkasını

kurdular. Resmi ve kanuni olarak tarihe

karışan İttihat ve Terakkinin mensupları

kendilerine yeni yollar aramaya devam ettiler.

Daha sonra İttihatçılara karşı sert tedbirler

alındı. Kurulan Divan-ı Harb-i Örfi tarafından

yargılandılar. Tevfik Paşa hükumetince, İttihat

ve Terakkinin mallarına el kondu. Bir kısım

malları ise teceddüt fırkasına devredildi. Yurt

dışına kaçanların gıyaben cezalandırılmaları

sırasında bir kısmı da mahkum edilerek

Bekirağa Bölüğüne hapsedildiler. Daha sonra

da Malta’ya sürüldüler. İttihatçıların

cemiyetleri yok oldu ise de, geride zihniyetleri

kaldı. Halk düşmanlığı, bölücülük, jurnalcılık

hastalıkları, İttihatçıların cemiyetimize adapte

ettiği kötü örneklerden sadece birkaçıdır.

İttihat ve Terakki Yönetimi

İktidarı, askeri darbe ile ele geçirdikten sonra

da Cemiyet, kendi hükümetini kurmaktansa,

saygın bir asker olan Mahmut Şevket Paşa 'yı

sadrazamlığa getirmeyi seçti. Ancak 11

Haziran 1913'te Mahmut Şevket Paşa'nın da

bir suikaste kurban gitmesi üzerine, Sait

Halim Paşa sadrazamlığında kapsamlı bir

diktatörlük yönetimi kuruldu. Aralarında

muhalif siyasi liderlerin bulunduğu 24 kişi

Mahmut Şevket Paşa suikastiyle ilgili

görülerek idama mahkûm edildi. (Osmanlı

Devleti'nde 1820'lerden bu yana infaz edilen

ilk siyasi idamlardır.) İTC yönetiminin

muhalifleri arasında bulunan, çoğu yazar,

gazeteci ve milletvekili olan 250 dolayında

kişi Sinop'a sürgün edildi. Tüm muhalif

gazeteler kapatıldı.

Kendini bir "devrim (inkılap) rejimi" olarak

gören İTC iktidarının, 1913'ü izleyen

dönemdeki politikaları şöyle özetlenebilir:

Silahlı Kuvvetlerde büyük tensikat yapıldı.

Enver Bey dört rütbe birden yükseltilerek paşa

oldu ve ordu yönetimine getirildi.

Dış politika Alman yanlısı bir çizgiye yöneldi.

İdeolojik alanda Türkçülük ve Turancılık

görüşleri benimsendi. Cemiyetin "resmi

sözcüsü" kimliğini kazanan Ziya Gökalp'in

yanısıra, Ahmet Ağaoğlu , Mehmet Emin

(Yurdakul) , Ömer Seyfettin, Yunus Nadi ,

Halide Edip gibi partili yazarlar bu görüşleri

savundular. Öte yandan, şair Mehmet Akif

(Ersoy) 'un savunduğu bir İslam milliyetçiliği

akımı da Cemiyet içinde yandaş buldu.

Gayrımüslim azınlıkları ekonomik yaşamdan

silmeyi hedefleyen Milli İktisat Politikası

benimsendi. 1914'te kapitülasyonlar tek

taraflı olarak feshedildi.

Dilde sadeleşme ve Türkleştirme çalışmaları

başlatıldı.

Medrese eğitiminin modernleştirilmesini ve

Maarif Nezareti denetimine alınmasını

öngören reformlar yapıldı.

Hukuk-ı Aile Kararnamesi ile medeni hukukta

kadın-erkek eşitliği getirildi, kadınlara

boşanma hakkı tanındı.

1917'de Osmanlı Hanedanı'na son vererek

(belki Enver Paşa başkanlığında) bir

Cumhuriyet kurma görüşü ortaya atıldı ise de

Cemiyetin Talat Paşa kanadının muhalefeti

üzerine bundan vazgeçildi.

Savaş Yılları

Cemiyet üst yönetimi ile Almanya arasında 2

Ağustos 1914'te hükümetten ve padişahtan

habersiz olarak imzalanan ittifak antlaşması

sonucunda, Türkiye Birinci Dünya Savaşı'na

Almanya safında katıldı. Bu olay Cemiyet

içinde eleştirilere ve bölünmeye yol açtı.

Cavit Bey , Ahmet İzzet Paşa, Çürüksulu

Mahmut Paşa gibi önemli İttihatçılar

hükümetten ve askeri görevlerden ayrıldılar.

Fethi Bey , Rauf Bey , Mustafa Kemal gibi

bazıları da görevde kalmakla birlikte Enver

Paşa başkanlığındaki Cemiyet yönetimine

karşı çeşitli derecelerde tavır aldılar.

Daha önce İstanbul Muhafızı (emniyet

müdürü) ve Bahriye Nazırı olarak rejimin üç

kilit isminden biri olan Cemal Paşa, savaşın

ilk aylarında Suriye kumandanlığına

gönderilerek fiilen merkez yönetiminden

uzaklaştırıldı. Rejimin iki lideri olarak kalan

Talat Paşa ve Enver Paşa arasındaki rekabet,

zaman zaman su yüzüne çıkmakla birlikte bir

kopmaya yol açmadı.

Savaşın ilk aylarında Sarıkamış'ta, daha

sonra Süveyş'te ve Irak'ta uğranan ağır

yenilgiler Başkumandan Enver Paşa'nın siyasi

konumunu sarsamadıysa da, stratejik

becerisine ilişkin kuşkular doğurdu. Enver'e

yakınlığıyla tanınan İaşe Nazırı Topal İsmail

Hakkı Paşa'ya atfedilen büyük mali

yolsuzluklar da İTC rejimini yıprattı.

Mütareke ve Kurtuluş Savaşı

Dönemi

Birinci Dünya Savaşı'ndaki yenilginin

kesinleşmesinden sonra Talat Paşa hükümeti

8 Ekim 1918'de istifa etti. 1 Kasım'da yapılan

olağanüstü kongrede İTC kendini feshederek,

Teceddüd Fırkası (Yenilenme Partisi) adıyla

yeni bir parti kurulmasına karar verdi. 2

Kasım'da İTC liderleri Enver, Talat, Cemal,

Bahaeddin Şakir ve Dr. Nazım yurt dışına

kaçtılar.

Bu dönemde gerek Türkiye'de gerek İtilaf

Devletleri kamuoyunda yaygın olan inanca

göre parti örgütü tasfiye edilmemiş, daha

sonra yeniden ortaya çıkmak üzere yeraltına

çekilmişti. Alman ittifakından ve savaş

sırasında gerçekleşen yolsuzluk ve

katliamlardan sorumlu tutulan liderler

gizlenmiş, buna karşılık savaş suçlarına

doğrudan karışmamış olan Cavit , Rauf, Fethi ,

Vasıf , Rahmi , İsmail Canbulat gibi kadrolar

ön plana çıkarılmıştı.

Savaşın kaybedilmesi ve ülkenin işgali

olasılığına karşı daha 1915'te Enver

öncülüğünde bir direniş örgütünün kurulduğu

bilinmekteydi. Nitekim 1918-1919 kışında,

daha sonra Milli Mücadele'de kilit roller

oynayacak olan kişiler İstanbul'a çağrılarak

eğitilmiş, Anadolu'nun çeşitli kentlerinde

gazeteler ve dernekler kurdurulmuş, Batı ve

Kuzey Anadolu'da eski Teşkilat-ı Mahsusa

üyelerinin önderliğinde Kuva-yı Milliye adlı

direniş örgütleri teşkilatlanmıştı. Hareketin

belli bir aşamasında Enver'in yurda dönerek

yönetimi ele alacağı beklentisi, 1921 baharına

dek, kamuoyunda yaygındı. İstanbul basınının

1919-1920 yıllarında Milli Mücadele 'ye

yönelttiği sert eleştirilerin başlıca konusu ve

gerekçesini de "İttihatçılık" suçlaması

oluşturuyordu.

Nitekim ( Rıza Nur , Ahmet Ferit Tek gibi bir-

iki istisna bir yana bırakılırsa), Milli

Mücadele kadrolarının tamamı eski

İttihatçılardan oluşmaktaydı. Başta Mustafa

Kemal olmak üzere Rauf, Fethi, Kâzım

Karabekir, Celal (Bayar), Adnan (Adıvar),

Şükrü, Rahmi, Çerkez Raşit ve Ethem, Bekir

Sami, Yusuf Kemal, Celaleddin Arif, Ağaoğlu

Ahmet, Recep (Peker), Şemsettin (Günaltay),

Hüseyin Avni, Ziya Hurşit gibi milliyetçi

liderlerin tümü eski İTC kadroları ve hatta

Teşkilat-ı Mahsusa görevlileri idiler. İttihatçı

hareketin basın ve propaganda sözcülerinden

Ziya Gökalp, Mehmet Emin (Yurdakul),

Mehmet Akif (Ersoy), Celal Nuri (İleri), Yunus

Nadi (Abalıoğlu), Falih Rıfkı (Atay), Velid

Ebüzziya ve diğerleri Milli Mücadele'nin de

savunuculuğunu üstlenmişlerdi.

Buna karşılık Milli Mücadele kadrosunun eski

İttihatçı örgütün doğrudan devamı mı, yoksa

Mustafa Kemal önderliğinde yeni bir oluşum

mu olduğu, tatmin edici bir şekilde

yanıtlanabilmiş bir soru değildir.

İTC 'nin eski liderleri 1925'te çıkarılan Takrir-

i Sükûn Kanunu ile siyasi hayattan tasfiye

edilecek, ve aralarından önde gelen 13'ü

1926'da İzmir Suikasti komplosuna

karıştıkları iddiasıyla İstiklal Mahkemesi'ne

sevkedilerek idam edilecekti.

İttihat ve Terakki liderlerinin Sonu

Enver, Talat ve Cemal Paşalar, 1 Kasım

1918'ten 2 Kasım'a bağlayan gece Alman

torpidobotu 'R-1' ile İstanbul'u terkederek 3

Kasım 1918'de Sıvastopol'a ulaştı.

Talat Paşa, 15 Mart 1921'de Berlin 'de

Charlottenburg semti Hardenberg sok.

(bugünkü Kurfürstendamm sok.) no.4'taki

ikametgahından dışarı çıktığında Ermeni

Salomon Tehleryan tarafından öldürülmüştü.

Cemal Paşa, 22 Temmuz 1922'de Tiflis'te

uğradığı suikast sonucu öldürülmüştü.

Enver Paşa, 4 Ağustos 1922'de bugünkü

Tacikistan 'nın Balh-i Cevan'nın 15 kilometre

doğusunda bulunan Çegan tepe'de Kızıl Ordu

ile çatışmaya girmiş ve öldürülmüştü.